Görkəmli dilçi alim, ədib professor
Yüklə 4,33 Mb. Pdf görüntüsü
|
90 Tibet əlifbası ilə yazılmış türkcə mətnlərin VIII-XI əsrlərdə Şərqi Türküstanda yazıldığı məlumdur. Bu dövrdə türk xalqları müxtəlif əlifbalardan və yazılardan (qədim türk (run), soqd, uyğur, manixey, Suriya, yunan, yəhudi əlifbaları, Çin və brahma yazıları) istifadə edirdilər. Belə olduğu halda türklərin Tibet əlifbsından istifadə etməsinin səbəbi nədir? Biz bu fikirdəyik ki, türklərin Tibet əlifbsından istifadə etməsi iki səbəblə bağlı ola bilər. Bunlardan birincisi Tibet təbabətinə aid olan əsərlərin, ayrı-ayrı reseptlərin tərcüməsi zamanı Tibet əlifbasının saxlanılmasıdır. Əgər nəzərə alsaq ki, indinin özündə belə tibb elminin dili latın dilidir və reseptlərdə dərmanların adı latın dilində və latın əlifbası ilə yazılır, belə bir ənənənin keçmişdə olduğunu da güman etmək olar. Başqa sözlə desək, tibbə aid əsərlər Tibet dilindən türk dilinə tərcümə edilərkən Tibet əlifbası ilə yazılmışdır. Türklərin Tibet əlifbasından istifadə etməsinin başqa səbəbi də ola bilər. Bu, dini dünyagörüşdür. Yəni lamaizmə etiqad edən türklər lamaizmə aid dini əsərlərin tərcüməsi zamanı Tibet əlifbasından istifadə edə bilərdilər. Lamaizmin vətəni Tibet hesab olunur. Məhz Tibetdə, iki nəhəng mədəniyyətin (Çin və hind mədəniyyətinin) qovuşduğu yerdə, buddizmin yeni bir forması olan lamaizm meydana çıxdı. Belə bir cəhət qeyd olunmalıdır ki, lamaizm buddizmin daha çox püxtələşmiş formasıdır. Bu onunla bağlıdır ki, lamaizm buddizmin digər formaları ilə müqayisədə daha sonralar formalaşmışdır. Lamaizmin (Tibet dilində lama sözü “yüksək” mənasındadır) əsas doktrinasını buddizm təşkil etsə də, lamaizmi buddizm hesab etmək olmaz. Çünki lamaizmdə buddizmlə birlikdə Tibetin daha əski inamı olan bon (yaxud bon-po) buddizmlə qaynayıb qarışmışdır. Lamaizm Çin Xalq Respublikasının Tibet və Mərkəzi Monqolustan vilayətlərində, Monqolustanda, Nepalda, Birmada yayılmışdır. Rusiya Federasiyasında yaşayan xalqlardan türk mənşəli tuvalılar, monqol mənşəli buryat və kalmıklar lamaizmə tapınırlar. Lamaizmin formalaşmasında buddizmin Mahayana forması (yaxud şimal forması) əsas olmuşdur. Lakin buddizmin cənub forması hesab edilən Hinayana (Buddizmin daha qədim forması hesab olunan Hinayana Tailand, Şri-Lanka, islamaqədərki İndoneziya, Kampusiya və s. bölgələrdə yayılmışdır), bon və tantrizm (http://med-stud.narod.ru) lamaizmin formalaşmasında əsas rollardan birini oynamışlar. Tədqiqatçılar buddizmin Tibetə ilk gəlişini b.e.-nın V əsrinə aid edirlər. Lakin VII əsrə qədər onun bu bölgədə geniş yayıldığını söyləmək çətindir. Tibetdə buddizmin dövlət səviyyəsində himayə olunması məşhur Tibet hökmdarı Sronszan Qambonun (629-649) hakimiyyəti illərinə təsadüf edir. Onun ölümü buddizmin zəifləməsinə, bon tərəfdarlarının güclənməsinə səbəb olur. VIII əsrin ortalarında Sronszan Qambonun nəslindən olan hökmdarlardan biri yenidən Tibetdə təqib olunan buddizmi himayə etməyə başlayır. Bunun üçün o, Şimal-Qərbi Hindistandan tantrizmin (27, s.368-385) tanınmış bilicisi Padma Sambxavanı Tibetə dəvət edir. Beləliklə, buddizm Tibetin rəsmi dövlət dini olur. Lakin qısa bir 91 müddət buddizm Tibetdə yenidən təqib olunmağa başlayır. Buddizmin təqib olunmasının müəyyən səbəbləri var idi. Tibetlilər əvvəllər bon dininə inandıqlarına görə buddizmi qəbul edə bilmirdilər. İkinci bir tərəfdən buddizm, eləcə də onun bir forması olan lamaizm insanpərvərlik təbliğ etdiyinə görə tibetlilərin hərbi əhval- ruhiyyəsinə pis təsir göstərmişdi. Bunun nəticəsində Tibet Çin ilə müharibəni uduzmuşdu. Buddizmin Tibetə ikinci gəlişi X əsrin ikinci yarısına təsadüf edir. Bu dövrdə Tibet bir-birindən asılı olmayan, bir-birləri ilə mübarizə aparan kiçik knyazlıqlara parçalanmışdı. Bunun nəticəsində bu bölgədə buddizmin ayrı-ayrı təriqətləri və sektaları meydana çıxmışdı. Məhz bu zamandan başlayaraq lamaizmdə birinci şəxs olan Dalay-lamanın nüfuzu həddindən artıq artır. Lamaizmin bir dünyagörüş kimi formalaşmasında rahib Szonkabanın (1357-1419) çox böyük rolu olmuşdur. Əslən tibetli olan Szonkaba gənc yaşlarından özünün müstəsna qabiliyyətləri ilə xalq arasında şöhrət qazanır. Yaxşı buddist təhsili alan və cavan yaşlarında yüksək dini rütbəyə layiq görülən Szonkabanın çoxlu tələbəsi və ardıcılı vardı. Onun yaratdığı bir neçə məbəd XIV- XV əsrlərdə böyük təsir qüvvəsinə malik mərkəzlər idi. Məhz Szonkabanın apardığı reformalar nəticəsində buddizmin bu qolu lamaizm adlanmağa başlayır (http://med-stud.narod.ru/. Lamaizm buddizmdən fərqli olaraq insanın çatacağı son nöqtə - Nirvananı əsas doktrinadan çıxarmışdır. Burada insanlara yasaq olunan və edilməsi tələb olunan on hərəkət tövsiyə olunur. Lamaizmə görə, bu işləri yerinə yetirən adamlar öz karmalarını yaxşılaşdıraraq növbəti doğuluşda lama ola bilərlər. Lamaizmə görə, bu dinin qanunlarını pozanlar etdikləri günahın ağır, yaxud yüngüllüyündən asılı olaraq növbəti doğuluş zamanı müxtəlif cəzalara məhkum oluna bilərlər. Yəni onlar yeni dünyaya ağılsız heyvanlar formasında, müxtəlif xəstəliklərlə, qısa ömürlə, lamaizm olmayan ölkədə doğulmaqla cəzalandırıla bilərlər. Lamaizm asketizmin əleyhinədir. Yalnız tək-tək adamlara asket həyatı sürmək, öz daxili aləmini zənginləşdirmək yolu ilə son nöqtəyə - Nirvanaya çatmağa icazə verilir. Müasir dövrdə lamaizm başda Dalay-lama olmaqla dünyanın aparıcı dinlərindən birinə çevrilmişdir. Hətta lamaizmə etiqad etməyən və buddizmin digər tərəqətlərində olan adamlar arasında Dalay-lamanın çox böyük nüfuzu var. Tibetin Çin tərəfindən işğalından sonra (1945) Dalay-lama tibetlilərin bir dəstəsi ilə (təqribən 100 min nəfər) Himalay dağlarının Hindistana aid hissəsinə mühacirət etmiş və bu gün də Tibetin müstəqilliyi uğrunda mübarizəsini, mühacir şəklində olsa da, davam etdirir. Müasir dövrdə türk xalqları arasında lamaizmə etiqad edənlər tuvalılar və sarı uyğurlardır. Lakin məlumdur ki, tuvalılar lamaizmi XVII-XVIII əsrlərdə qəbul etmişlər. Tibet əlifbası ilə yazılmış türkcə mətnlər isə VIII-XI əsrlərə aid olduğundan güman etmək olar ki, məhz həmin əsrlərdə Tibetə yaxın ərazilərdə yaşayan türklər lamaizmə tapınmışlar. Yüklə 4,33 Mb. Dostları ilə paylaş:
|