Görkəmli dilçi alim, ədib professor
Yüklə 4,33 Mb. Pdf görüntüsü
|
107 qiymətləndirməsi, bizim fikrimizcə, o qədər də dəqiq deyil. Türkməncədə qapsa sözünün əsas mənası “qapının və ya pəncərənin layı, qanadı (“створка”) ”dır. (31, 135.). Bu faktı nəzərə aldıqda qabza sözünün mətndə “çadır örtüyü; örtük” mənasında işləndiyini söyləmək mümkündür. Məsələ burasındadır ki, çadır örtüyü ayrı - ayrı hissələrdən təşkil olunur. Bu hissələrə qanad adı verilir. Qaynaqlarda qanad sözü həm çadırın ağac şəbəkəsinin hissəsi, həm də çadır örtüyü mənasında qeydə alınmışdır. Müasir qırğız dilində qanad sözü “çadır örtüyü” mənasında altı kanat ak ordo “altı qanadlı ağ çadır” və on eki kanat çon üy “on iki qanad böyük ev” birləşmələrinin tərkibində işlənməkdədir.(21, I, 339). Vaxtilə biz “Kitabi - Dədə Qorqud”un Drezden nüsxəsində üç yerdə keçən Qanadlaruñ ucı qırılmasunalqışındakı qanad sözünün “çadır örtüyünün hissəsi, çadır örtüyü” mənasında işləndiyini qeyd etmişdik. (34, 68 - 69). Bizcə, abidədəki qabza və qanad sözləri eyni mənanı - “çadır örtüyünün hissəsi; çadır örtüyü” mənasını bildirir. Bu fikrin doğruluğunu D. 52- də qabza sözünün yerində işlənən qan bürə (Dünlügi altun ban evümüñqan bürəsi یس هربنق oğul!) ifadəsi də təsdiq edir. İndiyə qədər qəbzə sözünün səhv yazılışı şəklində izah olunan və nəşrlərdə qəbzə kimi oxunan qan bürə ifadəsi “gön çadır örtüyü” mənasını ifadə edir. Bu sözə M. Kaşğarlı lüğətində kandır “xam gön”, “Şəcəreyi - Tərakimə”də kan “çadırın üstünə örtülən xam gön” mənasında rastlanır. Bürü-/bürə- felindən yaranmış bürə sözü isə “örtük” mənasındadır. Beləliklə, gətirdiyimiz faktlar bunu söyləməyə imkan verir ki, “Kitabi - Dədə Qorqud”da üç yerdə keçən “Dünlügi altun ban evümüñ qabzası یس هضبق oğul!” cümləsindəki qabza sözü qəbzə “bir şeyin tutacaq yeri” sözündən fərqli olaraq “çadır örtüyü” mənası ifadə edir. Bu məna həmin cümlənin ümumi semantik tutumunu müəyyənləşdirir: Ana öz oğlunu çadırın (evin) örtüyünə bənzədir; örtüyün olmaması bütövlükdə evin (çadırın) dağılmasına bərabərdir. Yegə هَک َی“qarınqulu, yeyəgən, sümsük; ziyankar”. Drezden və Vatikan nüsxələrində bu sözün keçdiyi parça aşağıdakı şəkildədir: Gəldük ol kim tolduran topdur, dapadanca yerindən örü turdı, əlin - yüzin yumadın obanuñ ol ucından bu ucına, bu ucından ol ucına çarpışdurdı, qov qovladı, diñ diñlədi, öylədəncə gəzdi, öylədən soñra evinə gəldi. Gördi kim, oğrı köpək, yegəهَکَیtana evini bir birinə qatmış, [evi] tavuq küməsinə, sığır tamına dönmiş (D. 8); Üçüncisi toldurum topdur. Quşlıq uyxudan oyanur qalqar, əlin - yüzin yumadın obanuñ ol ucından bu ucına, bu ucından ol ucına qov qovlayu, diñ diñləyü sabahdan öyləyə dəkincə gəzdi. Öylədən soñra evinə gəldi. Gördi kim,oğrı köpək, yegə هَکِی tana evini biri - birinə qatmış (V. 5).Bu sözü və bütövlükdə yegə tana ifadəsini M. Ergin yiketana, H. Araslı yeyə - dada (1962), yekə dana(1978), O. Ş. Gökyay yige dana, S. Əlizadə yekə tana, S. Tezcan - H. Böhöten, M. Kaçalin və S. Özçəlik yige tana“ziyankar dana”şəklində oxumuşlar. H. Araslınınyeyə - dadaşəklindəki ilkin oxunuş variantını qrammatik cəhətdən izah etmək qeyri - mümkündür: dada (tata) feli bağlamasına paralel olaraqyeyə (yegə) kimi oxunan sözün kökünü ye - və feli bağlama şəkilçisini - ə kimi müəyyənləşdirdikdə -y- (-g-) samitinin hansı funksiya daşıdığı məlum olmur. 108 Ye - felinin feli bağlama funksiyasında işlənməsi üçün söz ‘yə’ hərfi ilə deyil, ‘kəf’lə yazılmalı idi. Görünür, bu səbəbdən də o, həmin oxunuş variantını sonrakı nəşrdə yekə ilə əvəz etmişdir. O. Ş. Gökyay mətndə yigeşəklində oxuduğu sözü Anadolu ağızlarında işlənənyige / yege«başıboş gezmeye alışmış yarı vahşi hayvan; hırsız; ziyankar» kimi izah etməklə yanaşı yekə«böyük» şəklində oxuna biləcəyini də istisna etməmişdir (15, 312). Sözün Drezden nüsxəsindəki yazılış variantında ‘kəf’in sərkeşi üzərində üç nöqtə qoyulmuşdur. Bu, onu göstərir ki, söz ‘ke’ ilə (yekə) oxuna bilməz, ‘ge’ ilə yegə/ yigə kimi oxunmalıdır. Həmçinin sözün yekə «böyük» şəklində oxunuşu mətnin semantik quruluşuna da ziddir.Yekə sifəti əlamət, oğrı sifəti isə keyfiyyət bildirir və sadalanan həmcins mübtədaların təyinləriarasında uyğunsuzluq yaranır. Buna görə oğrı köpək birləşməsindəki oğrısifətinəparalelyegətanabirləşməsindəki yegə sifətinində keyfiyyət bildirməsi normal hal kimi qəbul edilə bilər. Yekəoxunuşu ilə bağlı bu uyğunsuzluğa ilk dəfə T.Təkin diqqət yetirmiş, O. Ş. Gökyayın verdiyi variantlar içərisində yige / yege«hırsız, ziyankar» oxunuş variantını daha məqbul variant hesab etmişdir: «Gerçekten Anadolu ağızlarında yeğe, yiğe diye bir kelime vardır ve anlamları «hırsız, ziyankar, itaatsiz»dir. Bu ibareden önceki oğrı köpek «hırsız köpek» ibaresi göz önünde tutulursa yige tana«ziyankar dana» metnin gelişine uygun düşmektedir. Yeke / yekketana«koca dana» ise iki ibare arasındaki koşutluğu bozmaktadır... «Hırsız, ziyankar» anlamında yege / yigekelimesiye - / yi - fiilinden türemiş olmalıdır (krş. Eski Türkçe bilge)» (28, 144). S. Tezcan da O. Ş. Gökyay və T. Təkinin fikirlərinə şərik çıxaraq sözü yige«hırsız, ziyankar» şəklində oxumuş, əlavə olaraq Anadolu dialektlərində işlənənyeğe«azgın, kötü, zararlı (hayvan, insan için)», yiğe «hırsız, zarar veren (hayvan, insan için)», yiye «zarar verici, obur (hayvan)» və s. örnəklər vermişdir. Lakin o, T. Təkindən fərqli olaraq sözün ye- felindən - gəşəkilçisi ilə yaranması fikrinə şübhə ilə yanaşmış, Anadolu türkcəsinə qonşu dillərdən (hansı dildən? - V. Z) alınma olduğunu irəli sürmüşdür (29, 60 - 61). Bizim fikrimizcə, T. Təkinin ehtimalı doğrudur; mənfi keyfiyyət bildirən yegə“qarınqulu, yeyəgən, sümsük, ziyankar” sifəti ye - felinə sifət düzəldən - gə şəkilçisi artırılması yolu ilə yaranmışdır. Həmin sözə XV əsr türk yazılı abidələrindən «Maarifnamə»də də təsadüf edilir: Bir yigəهکییkelp olur elindeki eti ısırır, sen kovduğunca ol turur demür gibi (23, VI, 4588). «Tarama Sözlüğü»ndə bu söz «güclü, qüvvətli» mənasında yanlış izah edilmişdir (23, VI, 4588). Halbuki mətnin məzmunundan da aydın olur ki, it acgözdür, sümsükdür. Bu məna isə «Kitabi - Dədə Qorqud»dakı məna ilə tam üst - üstə düşür. - Ğa / - gə sifət düzəldən şəkilçisinə başqa türk dillərində, o cümlədən də qədim türk yazılı abidələrində də təsadüf edilir: bilgə (<bil - ), qısğa (<qıs -), ögə «müdrik» (<ö - «düşünmək») (9, 651), küygə«gözləyən, güdən, gözləyici» (<küy - / küd - «güdmək, gözləmək») (Codeks Kumanikus), donqa «donqar» (azərb.), sızğa (azərb.), yorğa(azərb.)(< *yor-, yort-), öreke «hörücü, hörgü aləti» (Kr. tatar.) (<öre- «hörmək»), kıska (qırğ.) və s. Bu şəkilçinin izlərini kölgə, sısqa, damğa və Yüklə 4,33 Mb. Dostları ilə paylaş:
|