Görkəmli dilçi alim, ədib professor

94 
 
 
 
 
ƏDƏBİYYAT 
1.
 
Rəcəbli  Ə.  Qədim  türk  yazısı  abidələri,  I-II  c.,  Göytürk  yazısı  abidələri,  Bakı, 
“Nurlan”, 2009. 
2.
 
Qıpçaq M. Söz aləminə səyahət, Bakı, Bakı Universiteti nəşriyyatı, 2002. 
3.
 
Quliyev Ə.A. Əski türk onomastik sözlüyü, Bakı, “Elm”, 1999. 
4.
 
Atalay B. Divanu luğat-it-türk tercümesi, I-III c., Ankara, 1986. 
5.
 
Алмас Т. Уйгуры, т.2, Алма-Ата, 1994.  
6.
 
Бартольд В.В. Туркестан в эпоху монгольского нашествия. // Бартольд В.В. 
Сочинения, т. I, ч. М.: Издательство восточной литературы, 1963. 
7.
 
Бартольд В.В. Очерк истории Семиречья. // Бартольд В.В. Сочинения, т. II, ч. 
1, М.: Издательство восточной литературы, 1963. 
8.
 
Бернштам А.Н. Новые эпиграфические находки из Семиречья. // Эпиграфика 
Востока, вып. 2, М.-Л.: 1948. 
9.
 
Бичелдей  К.А.80  лет  тувинской  письменности:  становление,  развитие, 
перспективы. // http://www.tuva.asia 
10.
 
Джумагулов  Ч.  Эпиграфика  Киргизии,  вып.  3,  Фрунзе:  Издательство 
«Илим», 1983.  
11.
 
 Исиев К. Письменность уйгуров. http://the uighurs.tripod.com   
12.
 
Комарова И.Н. Тибетское письмо, М., Наука, 1995. 
13.
 
Конрад  Н.И.  О  тангутском  языке  и  тангутской  письменности.  //  Вопросы 
языкознания, 1961, №3. 
14.
 
Кычанов  Е.  И.  К  изучению  структуры  тангутской  письменности  //  Краткие 
сообщения Института народов Азии, №68. Языкознание. М., «Наука», 1964.  
15.
 
Кычанов Е. И. Очерк истории тангутского государства. М.: «Наука», 1968. 

---

95 
 
16.
 
Кычанов  Е.  И.  «Крупинки  золота  на  ладони»  —  пособие  для  изучения 
тангутской  письменности.  //  Жанры  и  стили  литератур  Китая  и  Кореи. 
Сборник статей. М., «Наука», 1969. 
17.
 
Кычанов  Е.  И.  Тангутское  письмо  в  истолковании  самих  тангутов.  // 
Разыскания по общему и китайскому языкознанию. М.: «Наука», 1980.  
18.
 
Левин Г.Г. Рунические надписи Тибета. http://www.kyrgyz.ru/ 
19.
 
Малов С.Е. Язык желтых уйгуров. Словарь. Грамматика, Алма-Ата, 1957. 
20.
 
Море  письмен.  Факсимиле  тангутских  ксилографов.  (Пер.  с  тангутского, 
вступительные  статьи  и  приложения  К.  Б.  Кепинг,  В.  С.  Колоколова,  Е.  И. 
Кычанова и А. П. Терентьева-Катанского). Ч. 1-2. М., Наука, 1969.  
21.
 
Невский Н. А. Тангутская филология: Исследования и словарь. В двух 
книгах. Кн. 1-2. М., 1960.  
22.
 
Софронов М. В. Грамматика тангутского языка. Т. I-II. Материалы для 
фонетической реконструкции. М., «Наука», 1968.  
23.
 
Софронов  М.  В.,  Кычанов  Е.  И.  Исследования  по  фонетике  тангутского 
языка. (Предварительные результаты). М., 1963.  
24.
 
Таши  М.  История  и  использование  различных  видов  тибетского  письма.  // 
http://calligraphy-expo.com 
25.
 
Тенишев Э.Р. Строй сарыг-югурского языка, М., Наука, 1976. 
26.
 
Тенишев Э.Р., Тодаева Б.Х. Язык желтых уйгуров, М., 1966. 
27.
 
 Торчинов Е.А. Религии мира: опыт за предельного. Психотехника и 
трансперсональные состояния, СПб., Азбука-Классика, 2005. 
28.
 
Тубтен Л., Бавуу-Сюрюн М. В. Использование, бытование тибетского 
письма в Туве. // Становление и развитие науки в Туве. Часть 1. Кызыл, 
2000.  
29.
 
 Faulman C. Yazı Kitabı. Tüm Yerkürenin, Tüm Zamanların Yazı Göstergeleri ve 
Alfabeleri, İstanbul, 2005. 
30.
 
Kychanov E. I. Tangut // The World's Writing Systems ( Edited by Peter T. 
Daniels, William Bright), New York, Oxford University Press, 1996.  
31.
 
 Laufer B. The Si-hia Language.A Study in Indo-Chinese Philology // T’oung Pao, 
Second Series, Vol. 17, № 1. 
 
Məhərrəm Məmmədli

 
 
AZƏRBAYCAN VƏ KRIM-TATAR DİLLƏRİNİN ORTAQ 
XÜSUSİYYƏTLƏRİ 
 
Krım-tatar  dili  qədim  tarixə,  zəngin  fonetik,  qrammatik  quruluşa  və  luğət 
tər-kibinə  malik müasir türk ədəbi dillərindən biridir. Krım-tatarları hazırda Krım 
ya-rımadasında  (248.200),  Özbəkistan(150.000),  Türkiyə(  500.000),  Rusiya 
(100.000)    Ruminiya  (  24.137)  və  Bolqarıstanda  (1.803)məskunlaşmışlar.  Son 
statistik məlu- matlara gorə, Türkiyədə Krım tatrlarının sayı 3-4 milyona yaxındır.  
                                                           

Məmmədli  Məhərrəm  –  Bakı  Dövlət  Universitetinin  professoru,  filologiya  üzrə  elmlər 
doktoru. 

---

96 
 
Bu  dilin  tədqiqinə  XX  yüzilliyin  əvvəllərindən  başlanmışdır.  Krım-tatar 
dilinin 
qrammatikasını  ilk  dəfə  İ.Qaspıralı  yazmışdır.  Türkoloqlardan 
A.Samoyloviç,    B.Boqoroditski,  B.Çobanzadə  və  b.  bu  dilin  tədqiqi  ilə  məşğul 
olmuşlar. 
Krım-tatar dilində 1928-ci ilə qədər ərəb əlifbasından, 1928-1938-ci illərdə 
latın əlifbasından, 1939-cu ildən hal-hazıra kimi rus qrafikalı əlifbadan istifadə olu-
nur.  Krım  yarımadasında  yaşayan  tatarlar  1992-ci  ildə  yenidən  latın  əlifbasına 
kecmək  barədə  qərar  qəbul  etmişlər.  Yeni  əlifbada  31  hərf  vardır.  Bunlardan  8-i 
saitləri,  23-u samit səsləri ifadə  edir. Kiril əlifbasından fərqli olaraq, burada  ё, ц, 
дж,  щ,  ь,  э,  ю,  я  hərf  və  işarələri  əlifbadan  çıxarılmışdır.  Latın  qrafikalı  əlifba 
krım-tatar  dilinin  fonetik  sisteminə  uyğunlaşdırılmış,  velyar  ŋ  və  H(h)  səslərinin 
dildəki rolu nəzərə alınaraq, əlifbaya daxil edilmişdir.  
Krım-tatar  dilinin  türk  dilləri  arasında  mövqeyi  türkoloqlar  tərəfindən 
müxtə-  lif  şəkildə  müəyyənləşdirilmişdir.  Coğrafi  mövqeyinə  və  əsas  dil 
xüsusiyyətlərinə  görə,  V.V.Radlov,  Y.Nemet,  Q.Ramstedt,  M.Rəsənin,  L.Ligeti, 
T.Banquoğlu  və  b.    bu  dili  oğuz  qrupuna  –  Azərbaycan  dili  ilə  bir  qrupa  daxil 
etmişlər. Türkoloqların əksəriyyəti, o cumlədən də N.A.Baskakov, V.Şott, T.Təkin, 
Q.Menqes, F.Zeynalov və b. Krım-tatar dilini qıpçaq dillərinin sırasına aid edirlər. 
Bu  dilin  əsasını  qıpçaq-oğuz  xüsusiyyətləri  təşkil  etsə  də,  karluq  elementləri  də 
müəyyən  yer  tutur.  Türko-  logiyada  oğuz  xüsusiyyətlərinin  Türkiyə  türkcəsinin, 
karlıq  əlamətlərinin  özbək  dilinin  təsiri  ilə  sonradan    yaranması  ilə  bağlı  fikirlər 
söylənilir.  
Mübahisələrin  meydana  çıxmasının  əsas  səbəbi  Krım  tatar  xalqının 
etnogene- zisində müxtəlif tayfaların iştirakı ilə bağlıdır. Qara dənizin şimal sahili 
boyunca  Krımın  ən  qədim  sakinləri  yeni  eradan  əvvəl  XI  yüzillikdən  başlayaraq 
tavr və kimmer tayfaları olmuşdur. Kimmerlər e.ə X yüzillikdən VIII yüzilliyin ilk 
yarısına  qədər  İdil  çayından  Qara  dənizin  şimalına  doğru  geniş  bir  ərazidə- 
Kimmeriyada  yaşamışlar.  E.ə.  VIII  yüzillikdə  Kimmeriya  sakaların  nəzarətinə 
keçir və kimmerlər Qafqaza , Şərqi Anadoluya miqrasiya edirlər. Onların mənşəyi 
barədə müxtəlif fikirlər vardır; Hind –Avropa, İran və türk mənşəli olması barədə  
mübahisələr  mövcuddur.  Türkologiyada  kimmerlərin  türk  mənşəli  olması  fikri 
daha çox müdafiə olunur. Məşhur türk tarixçisi Taner Tarhan yazır: “ Kimmerlər 
və iskitlər eski çağdakı Türk Kültur Tarihinin daha genel bir deyilse de Milli Tarihi      
mizin  ilk  temsilçileridir.  Böyük  tarixçi  Prokopius  kimmerləri  bulqarların  atası 
olaraq  göstərir(  11.)  E.ə.VII  yüzillikdə  iskitlər  Krıma  axın  etmiş,  min  ilə  yaxın 
hakimiyyətdə  qalmışlar.  Bu  bölgə  e.ə.  III  yüzillikdə  german  mənşəli  qotların,  II 
yüzillikdə  isə  sarmat  və  alanların  istilasına  məruz  qalmışlar.  Həmin  dövrlərdə 
yunanlar və italyanlar da Krımın sahillərində düşərgələr qurmuşlar. 
 
Y.e. IV yüzilliyində hunlar Krımı ələ keçirmişlər. Bu dövrdən başlayaraq 
göytürklər,  onoqurlar,  kuturqurlar  yarımadanı  yurd  yeri  seçmişlər.  VII  yüzillikdə 
xəzərlər bölgəyə hakim olmuşlar. Türk tayfalarından olan peçeneqlər X yüzillikdə 
Qara dənizin şimalında möhkəmlənərək Balkanlara doğru irəliləmişlər. Peçeneqlər 

---