Görkəmli dilçi alim, ədib professor

141 
 
formal  baxımdan  dözümcül,  ağımtıl  və  birimci  (l)  sözlərinin  arasında  elə  də  bir 
fərqin olmadığı göz qabağındadır. 
Sıra  saylarının  yaradılmasında  çox  geniş  yayılmış  bu  qaydadan  kənar 
formalar da mövcuddur. Əvvəldə qeyd etdiyimiz kimi, yakut dilində bu forma  –ıs, 
-is,  -üs,  -us,  -s  şəklindədir:  ikkis,  ühüş,  törtüs.  Türkmən  dili  dialektlərində, 
qaraqalpaq  dilində  və  qədim  türkcədə  sıra  saylarının  birlenji,  altılanşi,  ekilenji, 
tortulançi  kimi  formalarına  da  rast  gəlinir  (14,  145).  Tuvin  dilində  isə  sıra  sayı 
yaratmaq üçün say köklərinə -kı, -ki, -ku, -kü, -qı, -qi, -qu, -qu şəkilçiləri artırılır: 
birqi,  uyiqi,  üşkü,  dörtkü,  beşki  və  s.  Bu  cür  sıra  sayı  yaratma  qaydası  düzəltmə 
sifət yaratma qaydası ilə tam uyğun gəlir: sonku, əvvəlki, axşamkı, başkı, qabaqkı, 
onunku və s. Nümunələrə diqqət etdikdə görmək olur ki, burada –kı morfemi –cıl 
və  -cı-ya tam adekvat bir  funksiyada çıxış edir. Buradan belə bir nəticə çıxarmaq 
olur ki, həm müstəqil, həm də tərkibi şəkilçilərin bir hissəsi  kimi  (-dakı
2
,  -ınkı
4
), 
-kı
4
-da  –çıl  (-cıl)  şəkilçisinin  derivatları  sırasındadır.  Dilçilikdə  ç→k,  s→k 
keçidinin mümkünlüyü artıq çoxdan öz təsdiqini tapmışdır (10, 105, 111).  –çıl-ın 
digər  derivatları  kimi  –kı
4
  da  həm  müstəqil,  həm  də  tərkibi  şəkildə  əşyanı, 
hadisəni,  məkanı,  zamanı,  hərəkəti  və  s.  əlamətləndirə  bilir:  dünənki,  axşamkı 
(zaman),  evdəki,  yoldakı  (məkan),  səninki,  atanınkı  (əşya),  yanakı,  çəpəki 
(hərəkət) və s.  
Sual  əvəzliklərinin  tərkibində  -kı  morfemi  –sı,  -şı  ,  -çı,  -zı,  -gi  kimi 
fonovariantlarda  işlənir:  hansı  (Azərb.),  hankı  (türk),  kaysı  (noqay,  uyğur,  tatar), 
xaysı (türkmən), xayzı (xakas), xaşe (çuvaş), kançı (şor) və b.k.  
Beləliklə,  türk  dillərində  arxetipləri  –çıl
4
,  -cıl
4
,  -sıl
4
,  -cır
4
  ,  -tıl
4,
,  -tır
4 
  kimi 
mövcud  olan  morfem  sonrakı  inkişaf  fazasında  forma  və  funksional  baxımdan 
genişlənərək –cı
4
, -çı
4
, -sı
4
, -ıcı
4
, -ıncı
4
, -kı
4
 və s. kimi şəkillərin yaranmasına səbəb 
olmuşdur. 
 
ƏDƏBİYYAT 
1.
 
Deny  J.  Qrammaire  de  la  lanque  turque  (dialekte  osmanlı),  MDCCC  XX,  Paris, 
1955 
2.  Серебренников  Б.,  Гаджиева  Н.  Сравнительно-историческая  грамматика 
тюркских языков. Из-во «Маариф», Баку, 1978. 
3.  Исследования  по  сравнительной  грамматике  тюркских  языков,II,  , 
морфология, Из-во АН СССР, М., 1956. 
4.    Tanrıverdi  Ə.  Azərbaycan  dilinin  tarixi  qrammatikası.  “Elmvə  təhsil”,  Bakı, 
2010. 
5. Радлов В.В. Опыть  словаря тюркских наречий, III, ч.1, С.Петербург, 1905. 
6. Радлов В.В. Опыть  словаря тюркских наречий, т.II, ч.2, С.Петербург, 1899. 
7. Əskər Ramiz. Qutadğu Bilig. Bakı, “Elm”, 2003. 
8. Əsirəddin Əbu Həyyan. Kitab əl-idrak li-lisan əl-ətrak. Azərnəşr, Bakı, 1992. 
9. Şirəliyev M. Azərbaycan dialektologiyasının əsasları. “Maarif”, Bakı, 1968. 
10. Cəlilof F. Azərbaycan dilinin morfonologiyası. “Maarif”, Bakı, 1988. 
11. Ergin Məhərrəm. Türk dil bilgisi. “Народная просвета”, Sofya, 1967. 

---

142 
 
12.  Мирза  Казым-бек.  Общая  грамматика  турецко-татарского  языка,  изд.2, 
Казань, 1846. 
13.  Mahmud  Kaşğari.  Divanü  lüğat-it-türk  (Tərtibçi:  R.Əsgər),  I  c.,  “Ozan”,  Bakı, 
2006. 
14.  Щербак  А.М.  Очерки  по  сравнительной  морфологии  тюркских  языков 
(имя). «Наука», Ленинград, 1977. 
15.Севортян  Э.В.  Аффиксы  именного  словообразования  в  Азербайджанском 
языке. «Наука», М., 1966. 
16. Hüseynzadə M. Müasir Azərbaycan dili (Morfologiya), “Maarif”, Bakı, 1983. 
17. Cəfərov S. Müasir Azərbaycan dili (leksika). “Maarif”, Bakı, 1982. 
18.  Гулямов  А.Г.  Проблемы  исторического  словообразования  узбекского 
языка. АДД,  Ташкент, 1955. 
19.  Mirzəzadə  H.  Azərbaycan  dilinin  tarixi  qrammatikası.  ADU  nəşri,  “Maarif”, 
Bakı, 1990. 
20.  Mahmud  Kaşğari.  Divanü  lüğat-it-türk  (tərtibçi  R.Əsgər),  II  c.,  “Ozan”,  Bakı, 
2006. 
21. Дмитриев Н.К. Грамматика башкирского языка. М.-Л., 1948. 
22.  Əsgər  Ramiz.  Mahmud  Kaşğari  və  onun  “Divanü  lüğat-it-türk”  əsəri,  Bakı, 
2008. 
23. Ястремский С.В. Грамматика якутского языка. М., 1938. 
24.  Матвеев  Т.М.  Некоторые  особенности  чувашских  числительных  /В  кн. 
Вопросы чувашского языка. Лит. И искусств.). Чебоксары, 1960. 
25.  Ашмарин  Н.И.  Материалы  для  исследования  чувашского  языка,  Казань, 
1898. 
26. Левитская Л.С.Историческая морфология чувашского языка. М., 1976.
 
 
Света Новрузова

 
 
М.Ф.АХУНДОВ О ПРОБЛЕМЫХ ТЕРМИНОЛОГИИ  
АЗЕРБАЙДЖАНСКОГО ЯЗЫКА 
 
Язык 
является 
постоянно 
развивающимся, 
обогащающимся 
социальным    явлением,  связанным  с  культурным,  экономическим, 
социальным  научным  уровнем  развития  народа  на  всех  этапах  его 
существования.  Язык  нельзя  рассматривать  как  категорию  оторванную  от 
общества, народа, поскольку в нем  отражается уровень развития общества и 
народа,  говорящего  на  нем.  Поэтому  структурно-грамматическая  система 
языка  и  составляющие  эту  систему  относительные  ярусы,  отдельные  слова, 
отражают факты истории человечества, его культуру. 
                                                           

 
Novruzova  Sveta  –  AMEA  Nəsimi  adına  Dilçilik  İnstitutunun  baş  elmi    işçisi,  filologiya 
üzrə fəlsəfə doktoru.  

---