(Əv və li ötən sa yı mız da)
Zən gə zur dan Şu şa ya çə kil miş
yol Za box və Ha ka ro də rə lə ri,
Mar kiz və Ha cı şam lı yük sək lik-
lə ri nin or ta sın dan və ət ra fın da
20 mü səl man kən di olan əra zi-
lər dən ke çir di və bu kənd lər Sul-
tan bəy Sul ta no vun (ma li kə dar)
rəh bər li yi al tın da mü qa vi mə tə
ha zır laş mış dı lar. Üç gün şid dət li
dö yüş dən son ra er mə ni qüv və lə-
ri yük sək lik lə ri ələ ke çir di lər və
Av dal lar kən di nə ya xın laş dı lar.
An dar ni kin qüv və lə ri hə lə kən də
da xil ol ma mış dı ki, Şu şa dan ağ
bay raq lı bir ma şın gəl di. Ma şı nın
sər ni şin lə ri iki in gi lis za bi ti - ka-
pi tan Ski tabr və ka pi tan Ni ko la sa
Ges fi ld idi. On lar Qaf qa zın şər-
qin də yer lə şən mütt ə fi q qüv və lə-
rin ko man da nı ge ne ral Tom so nun
is ma rı cı nı And ra ni kə çat dır dı lar.
Bu is ma rıc da mü ha ri bə so na çat-
dı ğın dan hər bi ak si ya nın Er mə-
nis tan mə sə lə si nin mü rək kəb ləş-
mə si ilə nə ti cə lə nə cə yi bil di ri lir di.
Qeyd edi lir di ki, mən tə qə mə sə lə-
lə ri nə, o cüm lə dən Qa ra bağ mə-
sə lə si nə, Pa ris sülh konf ran sın da
ba xı la caq.On lar er mə ni ge ne ra lı nı
hər bi hü cu mu da yan dır ma ğa və
Zən gə zur Go ru su na qa yıt ma ğa
ra zı sal dı lar. Ge ne ral Tom so nun
baş qa fər ma nı gə lə nə qə dər And-
ro nik Go rus da ni zam- in ti zam ya-
rat ma ğı öh də si nə gö tür mə li idi.
And ra nik bu is tə yi qə bul et di və
er mə ni qüv və lə ri de kab rın 4-də
Go ru sa qa yıt dı lar. La kin on lar ge-
ri qa yı dan da mü səl man kənd lə ri-
ni qa rət et di lər.
1919-cu il yan va r ayı nın əv-
vəl lə rin də Azər bay can döv lə ti
Sul tan bəy Sul ta no vun qar da şı-
nı, dok tor Xos rov bəy Sul ta no vu
Qa ra bağ və Zən gə zur va li li yi nə
rəh bər tə yin et di. Bir müd dət-
dən son ra Azər bay can De mok-
ra tik Cüm hu riy yə ti nin or du və
par ti zan qüv və lə ri Qa ra bağ sər-
həd lə ri is ti qa mə tin də, Əs kə ran-
da, Xan kən din də və Ka ba qin də
yer ləş di. Dok tor Sul ta nov Şu şa ya
da xil olan dan son ra mən tə qə də
Azər bay can ha ki miy yə ti ni güc-
lən dir mə yə baş la dı. Se roy Ava-
nes yan ya zır: “1918-ci il dən Qa-
ra bağ mən tə qə si nə sa hib ol maq
mə sə lə si üs tün də Er mə nis tan la
Azər bay can ara sın da kı giz li ix ti-
laf 1919-cu il də mart ayın da And-
ra nik Zən gə zu ru tərk edən dən
son ra aş kar ol du. Dağ da ya şa yan
er mə ni lər inad kar lıq gös tər sə lər
də, in gi lis lər on lar dan hi ma yə-
lə ri ni kəs dik dən son ra, o ilin av-
qust ayın dan Azər bay can ta be çi-
li yi ni mü vəq qə ti qə bul et mə yə
məc bur ol du lar”. Baş qa er mə ni
ta rix çi si Ri çard Ho va nes yan ya-
zır: “1919-cu ilin av qus tun 22-də
bir həf tə lik mü za ki rə lər dən son-
ra Qa ra ba ğın er mə ni ic ma sı nın
seç di yi yed din ci he yət Şu şa şə-
hə rin də bir mə ra sim də iş ti rak
et di. Bu ra da dok tor Sul ta nov,
Va han Os kov və baş qa ta nın mış
mü səl man və er mə ni şəx siy yət-
lə ri mil lət lə rin qar daş lı ğı, in di ki
anor mal və ziy yə tə son qoy maq
zə ru rə ti haq da çı xış et di lər. Bu ra-
da er mə ni lər Azər bay ca nın mü-
vəq qə ti hö ku mə ti nin Qa ra ba ğa
ha kim ol ma sı haq da sə nə də im za
at dı lar”.
Bu mü qa vi lə nin im za lan ma sı ilə
ey ni vaxt da, 1919-cu il av qust ayın da
Qaf qaz da yer ləş miş in gi lis qüv və lə-
ri Azər bay can tor pa ğı nı tərk et di lər.
Hö ku mət rəisi Nə sib bəy Yu sifb əy li
bu mü na si bət ilə par la ment de pu-
tat la rı na be lə de di: “Möh tə rəm cə-
nab lar, si zi təb rik edi rəm. Bu gün-
dən tam müs tə qil ol duq”.
Bu dövr də ca van so vet döv lə ti
Qaf qazı, o cüm lə dən Azər bay ca nı
iş ğal et mək fi k ri nə düş dü. 1919-
cu il av qus tun 22-də ki, mü qa vi lə
əsa sın da Azər bay can cum hu riy-
yə ti nin ha ki miy yə ti ni qə bul edən
Qa ra bağ er mə ni lə ri ya ran mış və-
ziy yət dən bəh rə lə nə rək üs yan
et mək fi k ri nə düş dü lər, on la rın
xə ya nə ti Azər bay can De mok ra-
tik Cüm hu riy yə ti nin sü qu tun da
xü su si rol oy na dı. 1920-ci il mart
ayı nın 23-də sə hər vax tı Qa ra bağ
iğ ti şaş la rı Xan kən di, Əs kə ran, Di-
zaq və baş qa yer lər də er mə ni hər-
bi bir ləş mə lə ri nin əmə liy yat la rı ilə
baş lan dı. An caq üs yan müx tə lif
bir ləş mə lə rin ara sın da əla qə nin
kə sil mə si və Zən gə zur dan gə lə cək
qüv və lə rin ge cik mə si nə ti cə sin də
məğ lu biy yə tə uğ ra dı. Sul ta no vun
qüv və lə ri möv qe yi ni bər pa et di. Bu
ara da Şu şa şə hə ri nin er mə ni lər ya-
şa yan his sə si tam məhv ol du. Əgər
ap re lin 13-də Dru qüv və lə ri Qa ra-
ba ğa da xil ol ma say dı, Va ran div və
Di zaq mən tə qə lə rin də sə fər bər lik
et mə səy di lər, və ziy yət bun dan da
pis olar dı. Ap re lin 23-də Tə qa rud
kən din də Qa ra bağ er mə ni lə ri nin
9-cu konq re si təş kil edil di və bu ra-
da Qa ra bağ Er mə nis tan Res pub li-
ka sı nın ay rıl maz his sə si elan ediidi.
Az müd dət dən son ra bol şe vik lər
Azər bay can sər həd lə ri nə çat dı lar.
Mə həm məd Əmin Rə sul za də
ya zır: “Hö ku mə tin böh ran ke çir-
di yi vaxt da Qa ra bağ ha di sə si baş
ver di. Nov ruz bay ra mı ge cə si
Şu şa nın ya xın lı ğın da kı hər bi qə-
sə bə də bay ram şən lik lə ri ke çi ril-
di yin dən, ge cə ni yat ma mış hər-
bi his sə nin za bit lə ri və əs gər lə ri
sə hər ça ğı möh kəm yu xu ya get-
miş di lər. Bu və ziy yət dən is ti fa də
edən er mə ni ya raq lı la rı hü cu ma
keç di lər. La kin əs gər lə rin cə sa rə-
ti nə ti cə sin də hü cum dəf edil di.
Bu nun la bə ra bər, məş hur Əs-
kə ran ke çi di er mə ni ya raq lı la rı
tə rə fi n dən iş ğal edil di. Bu iş ğal
nə ti cə sin də Ba kı ilə Qa ra ba ğın
əla qə si kə sil di. Qa ra bağ mən tə-
qə si nin va li si ha di sə haq da Ba kı-
ya mə lu mat gön də rə rək yar dım
is tə di. O, hər bi his sə nin er mə ni-
lər tə rə fi n dən mü ha si rə yə alın dı-
ğı nı bil di rə rək, kö mək gəl mə di yi
təq dir də Qa ra ba ğın bü tün lük lə
er mə ni lə rin ix ti ya rı na ke çə cə yi-
ni bil dir miş di. Bi rin ci ad dım da
möv cud hər bi qüv və lə rin mü-
hüm his sə si dər hal Əs kə ra na
gön də ril di. Şid dət li mü qa vi mət-
dən son ra, ikin ci hü cum da Əs-
kə ran ke çi di düş mən qüv və lə rin-
dən tə miz lən di və Xan kən di azad
olun du. Ge ri otur du lan ya raq lı-
lar dağ lar da qə rar la şıb mü qa vi-
mə ti da vam et dir di lər.
Be lə lik lə, Qa ra bağ er mə ni lə ri-
nin üs ya nı sə bə bin dən Azər bay-
can si lah lı qüv və lə ri nin əsas his-
sə si bu mən tə qə yə gön də ril di və
nə ti cə də öl kə Mosk va hər bi qüv-
və lə ri qar şı sın da mü da fi əsiz qal-
dı. Se roj Ava nes yan ya zır: “Azər-
bay can 30 min lik or du nu şi mal da
qı zıl or du nun qar şı sı na çı xar maq
əvə zi nə, mart ayın da Qa ra ba ğın
yer li er mə ni lə ri nin üs ya nı nı dəf
et mək üçün onun dörd də üçü nü
Qa ra bağ sər həd lə rin də sax la mış-
dı. Nə ti cə də Ba kı mən tə qə sin də
cə mi 2 min əs gər qal mış dı”. Hər-
bi qüv və lə rin Qa ra bağ da ol ma-
sın dan is ti fa də edən Qı zıl or du
ko man dan lı ğı 1920-ci il ap re lin
23-də hü cum ba rə də fər man ver-
miş di. Be lə lik lə, tez bir za man da
Qı zıl or du nun 75 min nə fər dən
iba rət 11-ci or du su Ser gey Ki ro-
vun ko man dan lı ğı ilə Ba kı ya da-
xil ol du və Azər bay can De mok-
ra tik Cüm hu riy yə ti sü qut et di.
Ba kı nın sü qu tun dan son ra
Azər bay ca nın ək sər mən tə qə-
lə rin də iş ğal çı la ra qar şı küt lə vi
üs yan lar baş lan dı. Azər bay can
Res pub li ka sı nın ta ri xin də bu üs-
yan la rın hər bi ri qı zıl sə hi fə təş kil
edir. İlk cid di eti raz Gən cə də ol-
du. Son ra Tər tər, Ağ dam və Şu şa
şə hər və qə sə bə lə rin də üs yan lar
baş lan dı. Bri ta ni ya Xa ri ci İş lər
Na zir li yi nin məx fi sə nəd lə ri əsa-
sın da ya zıl mış “Za qaf qa zi ya da
in gi lis müs təm lə kə si ” ki ta bın da
Gən cə əha li si nin er mə ni lə rin xə-
ya nə ti nə ti cə sin də məğ lu biy yə tə
uğ ra dıl ma sı ba rə də ət rafl ı ya zı lıb.
Bri ta ni ya nın Tifl is də ki ali ko-
mis sa rı iyu nun 9-da Lord Kre zer-
nə yol la dı ğı te leq raf da ya zır dı:
“Gən cə də və Azər bay ca nın baş qa
yer lə rin də ta tar la rın (azər bay can-
lı lar) qi ya mı bol şe vik lər tə rə fi n dən
qəd dar lıq la ya tı rıl dı. Eti bar lı mən-
bə lə rə əsa sən, bol şe vik lər tə rə fi n-
dən qət lə ye ti ri lən (qa dın və uşaq-
lar la bir lik də) ta tar la rın sa yı 15 min
nə fər təx min edi lir. Çox təəs süf ki,
on la rın mü tə şək kil üs yan la rı əsa-
sən Azər bay ca nın er mə ni bol şe-
vik lə ri va si tə si ilə ya tı rıl dı. Bun lar
Er mə nis tan da ha kim Daş nak par-
ti ya sı ilə (mil lət çi və bol şe viz m
əley hi nə ol ma la rı na şüb hə yox-
dur) zid diy yət də dir lər”.
Be lə lik lə, Azər bay can xal qı nın
müs tə qil lik ide ya sı er mə ni lə rin
yar dı mı və xə ya nə ti nə ti cə sin də
bol şe vik lər tə rə fi n dən qan için-
də bo ğul du. Mart qır ğı nın da 30
min dən çox mü səl man qət lə ye-
ti ril miş di , Gən cə qi ya mın da isə
da ha 15 min azər bay can lı qa nı na
qəl tan ol du.
Ar dı 19-cu sə hi fə də
Sə məd SƏR DA Rİ Nİ YA
Ta rix çi-alim, İran
Er mə ni mil lət çi lə ri nin za man-
za man Ru si ya nın im pe ri ya pə-
rəst qüv və lə ri ilə əl bir ola raq
azər bay can lı la rın ba şı na gə-
tir dik lə ri fa ciələr ta ri xi mi zin
qan lı sə hi fə lə ri ni təş kil edir.
Bu ba rə də öl kə ta rix çi lə ri miz
ki fa yət qə dər cid di və san bal lı
əsər lər or ta ya qo yub lar. On-
la rın əmə li fəaliy yət lə ri ola-
raq ar tıq bey nəl xalq aləm də
“məz lum er mə ni” mi fi ara dan
qalx maq da dır. Bu nun nə ti cə si
ki mi, xa ri ci öl kə alim lə ri nin
Azər bay can xal qı nın ba şı na
gə ti ri lən lər ba rə də ob yek tiv
el mi-təd qi qat iş lə ri mey da na
gəl mək də dir. Hə min təd qi-
qat lar dan bi ri də İra nın gör-
kəm li ta rix çi ali mi Sə məd Sər-
da ri ni ya nın “Qa ra bağ ta ri xin
ke çid lə rin də” ad lı əsə ri dir.
Müəl lif hə qi qət lə ri ol du ğu
ki mi, haqq və əda lət möv qe-
yin dən əks et dir mə yə ça lı şıb.
Hə min ki tab dan bir his sə ni
oxu cu la ra təq dim edi rik.
Azərbaycanda
mart qırğını
(1918-20-ci il lər də Ba kı və digər
şəhər lər də mü səl man la rın soy qı rı mı)
N 12(21) 3.04.2015
18