Göz yaşları içindən baxan təbəssüm

(Əv və li ötən sa yı mız da)

Zən gə zur dan  Şu şa ya  çə kil miş 

yol  Za box  və  Ha ka ro  də rə lə ri, 

Mar kiz  və  Ha cı şam lı  yük sək lik-

lə ri nin  or ta sın dan  və  ət ra fın da 

20  mü səl man  kən di  olan  əra zi-

lər dən ke çir di və bu kənd lər Sul-

tan bəy  Sul ta no vun  (ma li kə dar) 

rəh bər li yi  al tın da  mü qa vi mə tə 

ha zır laş mış dı lar.  Üç  gün  şid dət li 

dö yüş dən son ra er mə ni qüv və lə-

ri    yük sək lik lə ri  ələ  ke çir di lər  və 

Av dal lar  kən di nə  ya xın laş dı lar. 

An dar ni kin qüv və lə ri hə lə kən də 

da xil  ol ma mış dı  ki,  Şu şa dan  ağ 

bay raq lı bir ma şın gəl di. Ma şı nın 

sər ni şin lə ri  iki  in gi lis  za bi ti  -  ka-

pi tan Ski tabr və ka pi tan Ni ko la sa 

Ges fi ld  idi.  On lar  Qaf qa zın  şər-

qin də yer lə şən mütt  ə fi q qüv və lə-

rin ko man da nı ge ne ral Tom so nun 

is ma rı cı nı  And ra ni kə  çat dır dı lar. 

Bu is ma rıc da mü ha ri bə so na çat-

dı ğın dan  hər bi  ak si ya nın  Er mə-

nis tan  mə sə lə si nin  mü rək kəb ləş-

mə si ilə nə ti cə lə nə cə yi bil di ri lir di. 

Qeyd edi lir di ki, mən tə qə mə sə lə-

lə ri nə, o cüm lə dən  Qa ra bağ mə-

sə lə si nə,  Pa ris  sülh  konf ran sın da 

ba xı la caq.On lar er mə ni ge ne ra lı nı 

hər bi  hü cu mu  da yan dır ma ğa  və 

Zən gə zur  Go ru su na  qa yıt ma ğa 

ra zı  sal dı lar.  Ge ne ral  Tom so nun 

baş qa fər ma nı gə lə nə qə dər And-

ro nik Go rus da ni zam- in ti zam ya-

rat ma ğı  öh də si nə  gö tür mə li  idi. 

And ra nik bu is tə yi qə bul et di və 

er mə ni  qüv və lə ri  de kab rın  4-də 

Go ru sa qa yıt dı lar. La kin on lar ge-

ri qa yı dan da mü səl man kənd lə ri-

ni qa rət et di lər.

1919-cu  il  yan va r  ayı nın  əv-

vəl lə rin də  Azər bay can  döv lə ti 

Sul tan bəy  Sul ta no vun  qar da şı-

nı, dok tor Xos rov bəy Sul ta no vu 

Qa ra bağ  və  Zən gə zur  va li li yi nə 

rəh bər  tə yin  et di.  Bir  müd dət-

dən  son ra  Azər bay can  De mok-

ra tik  Cüm hu riy yə ti nin    or du  və 

par ti zan  qüv və lə ri  Qa ra bağ  sər-

həd lə ri  is ti qa mə tin də,  Əs kə ran-

da,  Xan kən din də  və  Ka ba qin də 

yer ləş di. Dok tor Sul ta nov Şu şa ya 

da xil  olan dan  son ra  mən tə qə də 

Azər bay can  ha ki miy yə ti ni  güc-

lən dir mə yə  baş la dı.  Se roy  Ava-

nes yan  ya zır:  “1918-ci  il dən  Qa-

ra bağ  mən tə qə si nə  sa hib  ol maq 

mə sə lə si  üs tün də  Er mə nis tan la 

Azər bay can ara sın da kı giz li ix ti-

laf 1919-cu il də mart ayın da And-

ra nik  Zən gə zu ru  tərk  edən dən 

son ra aş kar ol du. Dağ da ya şa yan 

er mə ni lər  inad kar lıq  gös tər sə lər 

də,  in gi lis lər  on lar dan  hi ma yə-

lə ri ni kəs dik dən son ra, o ilin av-

qust ayın dan Azər bay can ta be çi-

li yi ni    mü vəq qə ti  qə bul  et mə yə 

məc bur  ol du lar”.  Baş qa  er mə ni 

ta rix çi si  Ri çard  Ho va nes yan  ya-

zır: “1919-cu ilin av qus tun 22-də 

bir həf tə lik mü za ki rə lər dən son-

ra  Qa ra ba ğın  er mə ni  ic ma sı nın 

seç di yi  yed din ci  he yət  Şu şa  şə-

hə rin də  bir  mə ra sim də  iş ti rak 

et di.  Bu ra da  dok tor  Sul ta nov, 

Va han Os kov və baş qa ta nın mış 

mü səl man  və er mə ni şəx siy yət-

lə ri  mil lət lə rin  qar daş lı ğı,  in di ki 

anor mal  və ziy yə tə  son  qoy maq 

zə ru rə ti haq da çı xış et di lər. Bu ra-

da  er mə ni lər  Azər bay ca nın  mü-

vəq qə ti  hö ku mə ti nin  Qa ra ba ğa 

ha kim ol ma sı haq da sə nə də im za 

at dı lar”. 

Bu  mü qa vi lə nin  im za lan ma sı  ilə 

ey ni vaxt da, 1919-cu il av qust ayın da 

Qaf qaz da yer ləş miş in gi lis qüv və lə-

ri Azər bay can tor pa ğı nı tərk et di lər. 

Hö ku mət rəisi Nə sib bəy Yu sifb  əy li 

bu  mü na si bət  ilə  par la ment  de pu-

tat la rı na  be lə  de di:  “Möh tə rəm  cə-

nab lar, si zi təb rik edi rəm. Bu gün-

dən tam müs tə qil ol duq”.

Bu  dövr də  ca van  so vet  döv lə ti 

Qaf qazı, o cüm lə dən Azər bay ca nı 

iş ğal  et mək  fi k ri nə  düş dü.  1919-

cu il av qus tun 22-də ki, mü qa vi lə 

əsa sın da  Azər bay can  cum hu riy-

yə ti nin  ha ki miy yə ti ni qə bul edən 

Qa ra bağ  er mə ni lə ri  ya ran mış  və-

ziy yət dən  bəh rə lə nə rək  üs yan 

et mək  fi k ri nə  düş dü lər,  on la rın 

xə ya nə ti  Azər bay can  De mok ra-

tik  Cüm hu riy yə ti nin  sü qu tun da 

xü su si  rol  oy na dı.  1920-ci  il  mart 

ayı nın  23-də  sə hər  vax tı  Qa ra bağ 

iğ ti şaş la rı  Xan kən di,  Əs kə ran,  Di-

zaq və baş qa yer lər də er mə ni hər-

bi bir ləş mə lə ri nin əmə liy yat la rı ilə 

baş lan dı.  An caq  üs yan  müx tə lif 

bir ləş mə lə rin  ara sın da  əla qə nin 

kə sil mə si və Zən gə zur dan gə lə cək 

qüv və lə rin  ge cik mə si  nə ti cə sin də 

məğ lu biy yə tə  uğ ra dı.  Sul ta no vun 

qüv və lə ri möv qe yi ni bər pa et di. Bu 

ara da Şu şa şə hə ri nin er mə ni lər ya-

şa yan his sə si tam məhv ol du. Əgər 

ap re lin 13-də Dru qüv və lə ri Qa ra-

ba ğa da xil ol ma say dı, Va ran div və 

Di zaq  mən tə qə lə rin də  sə fər bər lik 

et mə səy di lər, və ziy yət bun dan da 

pis  olar dı. Ap re lin  23-də  Tə qa rud 

kən din də  Qa ra bağ  er mə ni lə ri nin 

9-cu konq re si təş kil edil di və bu ra-

da Qa ra bağ Er mə nis tan Res pub li-

ka sı nın ay rıl maz his sə si elan ediidi. 

Az  müd dət dən  son ra  bol şe vik lər 

Azər bay can sər həd lə ri nə çat dı lar.

Mə həm məd  Əmin  Rə sul za də 

ya zır: “Hö ku mə tin böh ran ke çir-

di yi vaxt da Qa ra bağ ha di sə si baş 

ver di.  Nov ruz  bay ra mı  ge cə si 

Şu şa nın ya xın lı ğın da kı hər bi qə-

sə bə də bay ram şən lik lə ri ke çi ril-

di yin dən,  ge cə ni  yat ma mış  hər-

bi  his sə nin  za bit lə ri  və  əs gər lə ri 

sə hər ça ğı möh kəm yu xu ya get-

miş di lər. Bu və ziy yət dən is ti fa də 

edən  er mə ni  ya raq lı la rı  hü cu ma 

keç di lər. La kin əs gər lə rin cə sa rə-

ti nə ti cə sin də hü cum dəf edil di.

Bu nun la  bə ra bər,  məş hur  Əs-

kə ran  ke çi di  er mə ni  ya raq lı la rı 

tə rə fi n dən  iş ğal  edil di.  Bu  iş ğal 

nə ti cə sin də  Ba kı  ilə  Qa ra ba ğın 

əla qə si kə sil di. Qa ra bağ  mən tə-

qə si nin va li si ha di sə haq da Ba kı-

ya  mə lu mat  gön də rə rək  yar dım 

is tə di. O, hər bi his sə nin er mə ni-

lər tə rə fi n dən mü ha si rə yə alın dı-

ğı nı bil di rə rək,  kö mək gəl mə di yi 

təq dir də  Qa ra ba ğın  bü tün lük lə 

er mə ni lə rin  ix ti ya rı na  ke çə cə yi-

ni  bil dir miş di.  Bi rin ci  ad dım da 

möv cud  hər bi  qüv və lə rin  mü-

hüm  his sə si  dər hal  Əs kə ra na 

gön də ril di.  Şid dət li  mü qa vi mət-

dən  son ra,  ikin ci  hü cum da  Əs-

kə ran ke çi di düş mən qüv və lə rin-

dən tə miz lən di və Xan kən di azad 

olun du.  Ge ri  otur du lan  ya raq lı-

lar  dağ lar da  qə rar la şıb  mü qa vi-

mə ti da vam et dir di lər. 

Be lə lik lə,  Qa ra bağ  er mə ni lə ri-

nin  üs ya nı sə bə bin dən Azər bay-

can si lah lı qüv və lə ri nin əsas his-

sə si bu mən tə qə yə gön də ril di və 

nə ti cə də öl kə Mosk va hər bi qüv-

və lə ri qar şı sın da mü da fi əsiz qal-

dı. Se roj Ava nes yan ya zır: “Azər-

bay can 30 min lik or du nu şi mal da 

qı zıl or du nun qar şı sı na çı xar maq 

əvə zi nə,  mart  ayın da  Qa ra ba ğın 

yer li  er mə ni lə ri nin  üs ya nı nı  dəf 

et mək üçün onun dörd də üçü nü 

Qa ra bağ sər həd lə rin də sax la mış-

dı.  Nə ti cə də  Ba kı  mən tə qə sin də 

cə mi 2 min əs gər qal mış dı”. Hər-

bi  qüv və lə rin  Qa ra bağ da  ol ma-

sın dan  is ti fa də  edən  Qı zıl  or du 

ko man dan lı ğı  1920-ci  il  ap re lin 

23-də hü cum ba rə də fər man ver-

miş di. Be lə lik lə, tez bir za man da 

Qı zıl  or du nun  75  min  nə fər dən 

iba rət  11-ci  or du su  Ser gey  Ki ro-

vun ko man dan lı ğı ilə Ba kı ya da-

xil  ol du  və Azər bay can  De mok-

ra tik Cüm hu riy yə ti sü qut et di.

Ba kı nın  sü qu tun dan  son ra 

Azər bay ca nın  ək sər  mən tə qə-

lə rin də  iş ğal çı la ra  qar şı  küt lə vi 

üs yan lar  baş lan dı.  Azər bay can 

Res pub li ka sı nın  ta ri xin də  bu  üs-

yan la rın hər bi ri qı zıl sə hi fə təş kil 

edir.  İlk  cid di  eti raz  Gən cə də  ol-

du. Son ra Tər tər, Ağ dam və Şu şa 

şə hər  və  qə sə bə lə rin də  üs yan lar 

baş lan dı.  Bri ta ni ya  Xa ri ci  İş lər 

Na zir li yi nin  məx fi   sə nəd lə ri  əsa-

sın da  ya zıl mış  “Za qaf qa zi ya da 

in gi lis  müs təm lə kə si  ”  ki ta bın da 

Gən cə  əha li si nin  er mə ni lə rin  xə-

ya nə ti  nə ti cə sin də  məğ lu biy yə tə 

uğ ra dıl ma sı ba rə də ət rafl  ı ya zı lıb.

  Bri ta ni ya nın  Tifl  is də ki  ali  ko-

mis sa rı iyu nun 9-da Lord Kre zer-

nə  yol la dı ğı  te leq raf da  ya zır dı: 

“Gən cə də və Azər bay ca nın baş qa 

yer lə rin də  ta tar la rın  (azər bay can-

lı lar) qi ya mı bol şe vik lər tə rə fi n dən 

qəd dar lıq la ya tı rıl dı. Eti bar lı mən-

bə lə rə  əsa sən,  bol şe vik lər  tə rə fi n-

dən qət lə ye ti ri lən (qa dın və uşaq-

lar la bir lik də) ta tar la rın sa yı 15 min  

nə fər təx min edi lir. Çox təəs süf ki, 

on la rın  mü tə şək kil  üs yan la rı  əsa-

sən    Azər bay ca nın  er mə ni  bol şe-

vik lə ri va si tə si ilə ya tı rıl dı. Bun lar 

Er mə nis tan da ha kim Daş nak par-

ti ya sı  ilə  (mil lət çi  və  bol şe viz m 

əley hi nə  ol ma la rı na  şüb hə  yox-

dur) zid diy yət də dir lər”. 

Be lə lik lə, Azər bay can xal qı nın 

müs tə qil lik  ide ya sı  er mə ni lə rin 

yar dı mı və xə ya nə ti nə ti cə sin də 

bol şe vik lər  tə rə fi n dən  qan  için-

də bo ğul du. Mart qır ğı nın da 30 

min dən çox mü səl man qət lə ye-

ti ril miş di ,  Gən cə  qi ya mın da  isə 

da ha 15 min azər bay can lı qa nı na 

qəl tan ol du.

Ar  dı 19-cu sə  hi  fə  də

Sə məd SƏR DA Rİ Nİ YA

Ta rix çi-alim, İran

 



Er mə ni mil lət çi lə ri nin za man-

za man Ru si ya nın im pe ri ya pə-

rəst qüv və lə ri ilə əl bir ola raq 

azər bay can lı la rın  ba şı na  gə-

tir dik lə ri  fa ciələr  ta ri xi mi zin 

qan lı  sə hi fə lə ri ni  təş kil  edir. 

Bu  ba rə də  öl kə  ta rix çi lə ri miz 

ki fa yət qə dər cid di və san bal lı 

əsər lər  or ta ya  qo yub lar.  On-

la rın  əmə li  fəaliy yət lə ri  ola-

raq  ar tıq  bey nəl xalq  aləm də 

“məz lum er mə ni” mi fi  ara dan 

qalx maq da dır. Bu nun nə ti cə si 

ki mi,  xa ri ci  öl kə  alim lə ri nin 

Azər bay can  xal qı nın  ba şı na 

gə ti ri lən lər  ba rə də  ob yek tiv 

el mi-təd qi qat  iş lə ri  mey da na 

gəl mək də dir.  Hə min  təd qi-

qat lar dan  bi ri  də  İra nın  gör-

kəm li ta rix çi ali mi Sə məd Sər-

da ri ni ya nın  “Qa ra bağ  ta ri xin 

ke çid lə rin də”  ad lı  əsə ri dir. 

Müəl lif  hə qi qət lə ri  ol du ğu 

ki mi,  haqq  və  əda lət  möv qe-

yin dən əks et dir mə yə ça lı şıb.

Hə min  ki tab dan  bir  his sə ni 

oxu cu la ra təq dim edi rik.

Azərbaycanda 

mart qırğını

(1918-20-ci il lər də Ba kı və digər 

şəhər lər də mü səl man la rın soy qı rı mı)

N 12(21) 3.04.2015

18

---