Gulistani Irem cur cdr

 
137 
Rumlular var qüvvələrini  Şamaxı qalasını saxlamaq üçün sərf 
etdiklərindən, Bakı  və  Dərbənd işlərilə bir o qədər məşğul olma-
mışdılar. Bakı və Dərbənddə olan mühafizə dəstələrinin sayı 200-
300 nəfərdən artıq deyildi. Bunların çoxu da yerli əhalidən olub, 
ancaq maaş üçün xidmət edirdi. Bir az keçəndən sonra Bakı əhalisi 
şahpərəstlik izhar etdi. Bakı qalabəyisi onların bəzisini cəzalandır-
mağa başladı. Onlar iğtişaş qaldırıb, rumluların üzərinə töküldülər. 
Bir hissəsini qətl edib, bir hissəsini də əsir etdilər. Ölənlərin başlarını 
və  əsirləri  şahın hüzuruna göndərdilər. Bu xidmətlərinə qarşı os-
manlılardan alınan qənimətlər, çoxlu ənam və cayizə onlara mərhə-
mət edildi. Bu möhkəm qalaya, qalabəyi və mühafizlər təyin edildi. 
Rumluların xidmətində olan bir çox Dərbənd əhalisi də bakılı-
lar kimi hərəkət etməyə başladı. Xacə  Məhəmməd Dərbəndinin 
oğlu Şah Təhmasib dövründə layiqli xidmətlər göstərmişdi. Xüsusi-
lə bu padişahın lütf və mərhəmətinə nail olmuşdu. O, adam gön-
dərib, Qaytaq üsmisi Xan Məhəmmədin oğlu Rüstəm xanı 200-300 
nəfərlik bir dəstə ilə  şəhərə  gətirdi və  şahpərəstlik izhar etməyə 
başladı. Qalabəyi Gəzər Həsən özünü itirib, 60-70 nəfər rumlu ilə 
Narınqalaya çəkildi. Xacə Məhəmmədin oğlu, Dərbənddəki yoldaş-
ları və Üsmi xanın mülazimləri ilə şahın hüzuruna gəlib lütf və mər-
həmətinə nail oldu. Şah onların  əmlak vergilərini bağışladı. Dər-
bənd  əhalisini divan vergilərindən azad edib, Üsmi adına lütf və 
mərhəmət ifadə edən bir fərman yazdı. Öz bacarığı ilə məşhur olan 
xas qulamı Mənuçehr bəyi, cığatay, xorasanlı, iraqlı və sairdən mü-
rəkkəb bir dəstə tüfəngçilə qalaya qalabəyi və yollara mühafiz təyin 
etdi. Şahnəzər bəy Təkəli Cığatay Şahqulu sultan Bayat, Mir Nemə-
tullah sultan və sairdən ibarət bəzi əmirlər və əsgərlər də onların 
köməyinə getdilər. Üsmi Rüstəm xan ilə birlikdə burcların və hasar-
ların altından lağımlar atdılar. Bununla da qala əhlinin işini çətin-
ləşdirdilər. Gəzər Həsən, əmirlərin yanına adam göndərib, aman is-
tədi, yoldaşları ilə birlikdə şahın qulluğuna girməyi xahiş etdi. Onun 
bu xahişi qəbul olundu, özü də hüzurun xidmətçiləri sırasına keçdi. 
 
138
Şahın fikri Dərbəndi möhkəmləndirmək idi. Silahdarbaşı Gö-
züböyüklü Qənbər bəyi, burcları  təmir etmək və  səddi möhkəm-
ləndirmək işlərinə rəhbər təyin etdi. Şah əmr etdi ki, mümkün qə-
dər dənizin içərisində bir burc tikdirib, onun divarını qalanın hasa-
rına bitişdirsinlər. Ta ki, su azaldığı zamanlarda gediş-gəliş müm-
kün olmasın. 
Qəribə asardan biri də budur ki, burcun binasını qoyduqda, 
dəniz içərisində  dəmir millər ilə bir-birinə bağlı daş  və  kərpiclə 
tikilmiş  qədim bir burcun təməli meydana çıxdı. Yeni burcun 
binasını bu təməlin üzərində qoydular. Xalq arasında məşhurdur ki, 
Quranda adı çəkilən Zülqərneyn səddi həmin Babüləbvab səddidir. 
Bu sədd, Yəcuc xasiyyətli Dəşti-Qıpçaq əhlini dəf etmək üçün dəniz 
kənarından Əlbürz dağına qədər çəkilmişdir. 
Bu  əsnada, qabaqcadan Qazi Gəray xanın yanına səfarətə 
göndərilmiş Talıb bəylə, Hacı Bayram adlı bir nəfər gəlib dostluq 
məktubu gətirdi, sədaqət və səmimiyyət izhar etli. Bu hadisə, Şamaxı 
qalasında yaşayanların iğtişaş salmasına daha çox səbəb oldu. Gür-
cüstan valisi Təhmurəs xanın anası da 1000 nəfərlə gəldi. Həmçinin 
Dağıstan  əmirləri, Çərkəz  əmirzadələri, Qaytaq üsmisi Rüstəm 
xanın qardaşları, zaxurlu Əli bəy və  Təbərsəran valisi Məsum xan 
da  şahın dərbarına üz qoydular... Məsum xan səbəbsiz qorxuya 
düşdü və icazəsiz ordudan ayrılaraq, Təbərsəran yolunu tutub 
getdi. Şah onun ardınca xələt və məktub göndərib könlünü aldı. 
Təsadüfi olaraq, qurban bayramı günü, divanxananın yanında 
özü çubuqdan və sütunları qamışdan qayırılmış bir eyvanda 
qonaqlıq büsatı düzəlmişdi. Sədrəzəmlər, böyük alimlər, əmirlər və 
dövlət başçıları burada oturub padişahın gəlməsini gözləyirdilər. 
Birdən eyvan uçuldu; Dağıstan  əmirzadələri birtərəfdə oturduqla-
rından tez bayıra çıxdılar. Sədrəzəmlərdən, üləma və dövlət 
başçılarından bir çoxu yaralanıb həlak oldu. 
Xülasə, Gəncədən böyük topları gətirməyə məmur olan Əmir-
gunə xanın qardaşı Hüseynqulu xan Qacar, topları səlamət gətirib 
orduya yetirdi. Bunlardan birini Allahverdi xanın, o birini də, 

---

 
139 
Qarçaqay bəyin səngərinə qoydular. Otuz batmanlıq (ağır) topların 
və xəndəkdən keçib, hasar altına çatmış lağımların sədəməsindən 
qala və qaladakıların halı gündən-günə zəifləməkdə idi. Mühasirə 
edənlər yürüş  və hücum hazırlığı görüb, hökm və  fərmana mün-
təzir idilər. Lakin şah istəmirdi ki, şəhər zorla alınsın, günahkarlarla 
bərabər günahsızların qanı tökülsün və malları qarət olunsun. 
Axırda, Qarçaqay bəyin səngərindəki qulamlardan bir neçəsi firsət 
tapıb top zərbilə zədələnmiş bir burcun üstünə çıxdılar. Qoşun da 
bu hadisəni yürüş  fərmanı  zənn edib yoldan hücuma başladı. 
Qarçaqay bəy bu halda maneçilik göstərməyin faydasız olduğunu 
anladı, bir çox qoşunun həlak olmasından qorxaraq, istər-istəməz 
yürüş və hücum əmri verdi. Zülfüqar xan səngərinin qarşısında da 
köhnə burclardan birinin bir tərəfi top gülləsilə uçulub tökülmüş-
dü. Qala əhlindən iki nəfər gəlib dedilər: burc boşdur, əgər istəsə-
niz gəlin. Qoşun əhli firsəti fövt etməyib, 150 nəfərə qədəri yuxarı 
dırmaşdı. Zülfüqar xan işi belə göruncə, burcun üzərinə  çıxıb na-
qara və nəfir çaldıraraq hücuma əmr verdi. Bütün qoşun ətrafında 
şəhərə üz qoydu. Az bir zamanda şəhər və  aşağıdakı qala alındı. 
Qala əhlindən 3000 nəfərə qədər qətlə yetişdi. Şahın qoşunundan 
ancaq 3-4 nəfər adam tələf oldu. 
Rumlular yuxarıdakı qalaya çəkilib özlərini müdafiə etməyə 
başladılar.  Şəhərə girmiş qoşun evdən evə yol açıb, lağımları iki 
qala arasında fasilə olan yuxarı qalanın divarlarına və burclarına 
çatdırdılar və onu uçurdular. O biri tərəfdən də qorçular öz səngər-
lərini xəndəyə və buradan da üstüörtülü yolla özlərini yüksək burca 
çatdırıb hücumla onu aldılar. Bu hadisədən sonra, rumlular evlərin 
divarlarından və qapılarından müdafiəyə başladılar. Axırda, iş-işdən 
keçdiyindən,  Əhməd paşa öz xas adamlarından bir dəstə ilə keç-
mişdə  şirvanşahların məskəni olan bir köşkün damı üzərinə  çıxıb 
müdafiə edirdi. Axırda, Allahverdi xan vasitəsilə, gecəni möhlət is-
tədi ki, səhəri qalanı təslim etsin. Onun bu diləyi şah tərəfindən qə-
bul olundu. Lakin qalanın  ətrafına gözətçilər təyin edildi ki, gecə 
heç kəs çıxıb gedə bilməsin. 
 
140
Səhər, qalanın mühasirəsindən 6 ay keçəndən sonra, şahanə 
məclis quruldu. Şah dini ayin üzrə Allaha həmd və  səna edib, 
dövlət taxtında qərar tutdu və  şənlik naqaraları çalındı. Qarçaqay 
bəy qulamlar və tüfəngçilərlə qalanı və dərvazaları almağa, Hüseyn 
bəy, carçıbaşı Zülqədər isə  Əhməd paşanı,  Şəmsəddin paşanı, 
onun qardaşını və oğlunu, Kiçik Həsəni və bir neçə başqa adamları 
tutub hüzura gətirməyə  məmur edildi. Əhməd paşa ağıllı  və söz 
anlar bir şəxs olduğundan aman tapdı. Kəşf-kəramət iddiasında 
olub, qalanın qızılbaşlar tərəfindən alına bilməyəcəyinə hökm ve-
rən Şəmsəddin paşanın, şahın əmrilə əvvəl uzun saqqalını yoldular, 
sonra qardaşı oğlu və bir neçə nəfər başqa adamlarla işgəncə ilə 
öldürdülər. Rum qoşunlarının mallarını zəbt etdikdən sonra onlara 
istədikləri yerə getməyə icazə verdilər. Şəhərin varlı  və  əyanların-
dan müsadirə yolu ilə bir çox mal alıb Şirvan əhalisindən lazım gö-
rülən  şəxslərə  ənam verildi. Fitnəsindən qorxu gözlənilən  şəxslər 
də hakimlər tərəfindən tədricən dəf olundu. Şirvanlılar, qızılbaşlara 
həmfikir olduqlarını göstərmək üçün, çox vaxt onlara dost və aşna 
olan rumluları öldürdülər. 
Bu zaman Şirvan əyalətinə hakim təyin edilən Zülfüqar xandan 
çox çirkin bir hərəkət baş verdi. Bu hərəkətinə görə o, şah və qo-
şun tərəfindən məzəmmət olundu. Bunun təfsilatı belədir: onun 
bacısı və qardaşının iki qızı Əhməd xan və Gilani hadisəsində Şir-
vanda rumluların  əlinə keçmişdi. Rumluların  əyanlarından bəzisi, 
insaniyyətpərvərlik göstərərək və onların namusunu mühafizə et-
mək məqsədilə onları alıb, övlad sahibi olmuşdudar. İnsafsız Zül-
füqar xan, sileyi-rəhm gözləməyib, qadın və kişi 32 nəfərdən ibarət 
olan hamısını bir gecədə öldürtdü. Özü də aşağıda qeyd ediləcəyi 
kimi ömründən və dövlətindən bir fayda görmədi. 
Dərbənd və  Şabran hökuməti Ustacallı  Çıraq sultana həvalə 
olundu. Şahnəzər bəy Təkəli də ona müavin təyin edildi. Zülfüqar 
xan Şamaxıya gəlib, işləri yoluna qoymağa və şəhəri abad etməyə 
başladı.  Şah da havaların istiliyi üzündən  Şamaxı yaylaqlarına ge-
dib, eyş-işrətlə məşğul oldu. Dağıstan və Çərkəzistan hakimləri və 

---