Gulistani Irem cur cdr

 
145 
Şah Səfi hicri 1052-ci (=1642) ildə  vəfat etdi. Oğlu II Şah 
Abbas 10 yaşında səltənət taxtına oturdu. O, Gürcüstana səfər açıb, 
itaət etməyənləri külli surətdə qətl və qarət etdi. Cəlallı və sərvətli 
bir padişah olub səltənət işlərini qurmağı da yaxşı bacarırdı. Onun 
təbi-şeri də var idi... 
O da 24 il padişahlıq etdikdən sonra vəfat etdi. Oğlu Şah Səfi 
İran taxtına sahib olub, bir neçə vaxtdan sonra Şah Süleyman adını 
aldı. Əmmə xan və Eldar xan övladının, Gəray xan və Surxay şamxal 
oğlanlarının adına yazılan fərmanların tarix və  məzmunlarından 
məlum olur ki, Şah Süleyman və onun atası, Dağıstan  əmirlərinə 
maaşdan  əlavə,  Şirvan vilayətindəki kəndlərdən bir neçəsini də 
veriblərmiş. Onlar da, əvvəlkindən daha çox gediş-gəlişdə olub 
xidmət göstərməyə başlamışdılar. 
O zamanlarda üsmi sülaləsi iki şöbəyə ayrıldı: bunlardan biri 
Məcalisdə, o biri də Engi-kənddə otururdu. Bu iki şöbənin hər 
birindən növbə ilə üsmiliyə keçən şəxs Başlıda otururdu. Bu zaman 
aralarına çəkişmə düşdü. Engi-kənd  şöbəsi böyük olan Məcalis 
şöbəsinə qalib gəldi, Hüseyn xan adlı kiçik yaşlı bir oğlandan başqa 
hamısını öldürdülər. Bu şöbənin yaxın adamlarından Aydə bəy adlı 
bir nəfər onu götürüb şamxalın yanına qaçdı. Gənclik dövrünə 
çatıb, hünərli və igid bir cavan olandan sonra, Hüseyn xan İrana 
getdi. Bir müddət Səlyan Rudbarında, qazi Axund Molla Məhəm-
mədin evində qonaq qaldı, qızı Xədicə bəyimi aldı. İsfahana gəldik-
dən sonra, şahın dərbarına yol tapmayıb, eyş-işrətə qızışdı. Müla-
zimlərinin bütün libas və silahlarını satdırdı. Bu əsnadə, Qacar 
əmirləri xanədanından Zöhrə xanım adlı bir qız, onun şücaətinə və 
gözəlliyinə  məftun oldu. Qız eşqbazlığa başlayıb ona hər cür 
köməklik edirdi. Hüseyn xanın haqqında yazılmış və bu ölkədə çox 
şöhrət tapan bu şeri o qıza nisbət verirlər: 
 
 
146
Qəzəl 
 
Çəkib rüsxarə yapunci, edər can qəsdin ol yaği,  
Könül dərbəndini çapdı, qoyanda başə qeytaği,  
Dağıstan dağını gör-gör, sığınmaz dağı köysümə,  
Qara geymiş Qumuq xalqı, tutubdur Dəşti-Qıpçağı.  
Bitən hər gül olub xoşbu, taalallah bu mənzildə,  
Gülüstani-İrəm bulmuş, məgər bu Qübbə torpağı.  
Ləbi-ləli-şəkərbarın, təkəllümdən, təbəssümdən,  
Sanasan bağ ara titrər, səbadan lalə yarpağı.  
Gözün yaşini mən billəm, yıxar könlüm evin axır,  
Olur əlbəttə viran, olsa hər mənzil su oynağı. 
 
Xülasə (Hüseyn xan) o qızı aldı. Layiqli xidmətlərinə görə, pa-
dişahın hüzurunda tanındı. Çox şücaət və hünər sahibi olmaqla ad 
çıxardığından Quba və Səlyan ölkələri ona verildi. Oğlu Əhməd xan 
bu qızdan olmuşdur. Buna görə, Ağa Məhəmməd şah Şeyx Əli xanı 
özünə qohum hesab edirdi. Bu yaxşılıq səbəbinə Fətəli şahın anası 
Xədicə bikə arasında mehribancasına yazışmalar davam edirdi. 
Rudbar və  Səlyan qazisinin qızından da Qəbilə xanım adlı bir qız 
dünyaya gəlmişdir ki, bu nahiyənin  əmirləri onun nəslindəndir. 
Hüseyn xan Qubadakı Xudad qalasını təmir edib, özünə hökumət 
mərkəzi qərar verdi. Burada, İran üslubunda düzəltdiyi bağ indi də 
vardır. Xanədanı, İranda qəbul etdiyi şiə məzhəbində qalmışdır. 
Hicri 1100-cü (=1689) ildə Başlıya gəlib, öz irsi hökumətini 
üsmi Əli sultandan geri aldı. Əli sultan, ətraf və qonşu tayfalardan 
30000 qoşun toplayıb, təkrar Qaytaq əmirliyini ələ keçirdi. Hüseyn 
Xan də Qubaya qayıdıb vəfat etdi. 
Bütün tarixçilərin yazdığına görə,  Şah Süleyman ədalətli və 
ciddi, ölkədarlıq fənlərində mahir, elmi sevən,  şəriətpərvər... və 
qonşu sultanlar ilə dostluq mərasimini gözləyən bir padşah idi. 
Ömrünün axırlarında,  şiddətli ayaq ağrısından yeddi il yataqda 
yatıb, hicri 1105-ci (=1694) ildə vəfat etdi. 

---

 
147 
Oğlu Sultan Hüseyn taxta oturdu. Dindar və insaflı bir şəxs idi, 
həmişə üləma ilə görüşərdi. O, gecələr nafilə namazı  qılardı, 
gündüzlər isə, əlaltıları qafilə soyardılar. Get-gedə ölkə xarabalığa 
üz tutdu. Hər bir tərəfdən səltənət binasına rəxnə düşdü. Bu 
tədbirsiz padişahın hökmranlıq dövrünün axırlarında, fəsad əhlinin 
dilədiyi kimi dövlət işləri nizamdan düşmüşdü. Şirvan və Dağıstan 
vilayətləri də  iğtişaş  və qarışıqlıq məhəlli oldu. Üsmi Əli sultan 
vəfat edib, Əmir Həmzə onun yerinə keçdi. Hicri 1107-ci (=1696) 
ildə onun əmirliyi şah tərəfindən də təsdiq olundu. 
O, on ildən artıq üsmi oldu. Axırda, Əhməd xan oğlu, Qaytaq 
əhalisindən bir çoxunun köməyi ilə gedib Başlını ələ keçirdi. Əmir 
Həmzə yuxarı mahallara qaçıb, bir neçə ildən sonra, Əhməd xan 
ibni-Ulu bəy üsmi ibni-Rüstəm xan müdafiəyə qalxıb, bir neçə dö-
yüşdən sonra Başlıda,  Əhməd xan ibni-Hüseyn xan da Məcalisdə 
hökmran oldu. Axırda, Əhməd xan ibni-Ulu bəyin təhrikilə, Əhməd 
xan ibni-Hüseyn xan üsmini Məcalisdə, indi də mövcud olan evində, 
mülazimlərindən biri öldürdü. Əhməd xan ibni-Ulu bəy üsmi oldu. 
Bu zamanlarda Sultan Hüseyn, irsən 12 il müstəqil baş  vəzir 
mənsəbində olan Fətəli xan ibni-Səfiqulu xan ibni-Eldar xan şam-
xalın gözlərini çıxartdırdı, onu mülki işlərdən uzaqlaşdırdı. Onun 
(Fətəli xanın) acığına, o zamana qədər  şamxalın ixtiyarında olan 
Dağıstandakı işlərin nizamını pozdu. Fərman mucibincə, hicri 1123-cü 
(=1710) ildən etibarən, Qaytaq ölkəsinin işlərini  Əhməd xana 
tapşırdı. Ona 100 tümən əvəzində ildə 200 tümən maaş təyin etdi. 
Əhməd xan gündən-günə öz cəlal və  dəbdəbəsini artırıb, çoxlu 
qoşunla Təbərsəran üzərinə yeridi. Məhəmməd Məsum öz tərəf-
darları ilə bərabər onunla barışdı. Rüstəm və Əli bəy isə, öz dəstə-
ləri ilə birlikdə vuruşmağa başladılar. Bəzi kəndlər yandırılıb qarət 
edildikdən sonra, üsmi məktublaşma və müxtəlif vasitələrlə şirvan-
lıları  iğtişaş törətməyə  və  qızılbaşlar  əleyhinə qalxmağa təhrik 
edirdi. Bu zaman, Car və Tala camaatı Şəki ölkəsi hüdudunda sakin 
olan Zaxur əhalisilə bərabər üsyana başladı. Onları cəzalandırmaq 
üçün getmiş olan Şirvan bəylərbəyisi Həsənəli xan, Şəki mahalında 
 
148
öldürüldü. Üsyançılar onun ordusunun mal və sursatını ələ keçirdi-
lər. Sonra gəlib Şamaxı şəhərini qarət edərək öz yerlərinə qayıtdı-
lar. Bundan sonra, mötəbər bir alim və  mədrəsə  sahibi  olan  Hacı 
Davud, Müskür camaatı  tərəfindən vəkil edilərək üsminin yanına 
getdi, iğtişaş qaldırmaq haqqında onunla danışıq apardı. Üsmi, 
Mürtəzaəli Əmir Həmzə oğlu üsminin komandası altında bir dəstə 
əsgər göndərdi. O tərəflərin sünniləri də toplaşıb  Şabran  şəhəri 
üzərinə yürüdülər.  Şiddətli müharibədən sonra buranı aldılar və 
dağıdıb od vurdular. 
Üsmi xanədanına aid və bu hadisələri təsvir edən bir nüsxədə 
(salnamədə) yazıldığına görə, onlar beşikdəki uşaqları belə öldü-
rürmüşlər.  Şabran çayının sağ  kənarında olan bu məşhur  şəhərin 
xarabaları, indi də buranın böyüklüyünü və abadlığını göstərmək-
dədir. 
Bu fəth və müvəffəriyyət xəbəri üsmi Əhməd xana çatdıqda o, 
Əli Curuq adlı bir nəfəri ayrı bir qoşunla Quba üsyançılarının 
köməyinə göndərdi. Bunlar Əhməd xanın qaynatası alpanlı Hacı 
Qaibin və müskürlü Hacı Davudun bacısı oğlu Nəzirin təhriki ilə öz 
əmirləri Sultan Əhməd xan ibni-Əhməd xan ibni-Hüseyn xana qarşı 
üsyan etmişdilər. Az bir mühasirədən sonra, Xudad qalası alındı. 
Sultan  Əhməd xan da qaçdığı zaman tərəfdarları ilə  bərabər  ələ 
keçib öldürüldü. Onun südəmər körpə oğlu Hüseynəli xanı, tərəf-
darlarından bəzisi, gizlicə Axı kəndinə aparıb saxladılar. Hüseynəli 
xan, rus padişahı Pyotr gələn vaxt, onun əmrilə  gəlib öz irsi 
mülkünə sahib oldu. Hüseynəli xan, göstərdiyi ixlas və xidmətlərinə 
görə, Nadir şahın  əsrində  də, iltifatə nail olmuşdu. Nadir şah 
Səlyanı da qabaqkı qərar üzrə ona bağışlamışdı. Xülasə, Xudad fəth 
edildikdən sonra, Əhməd xan üsmi öz qoşunu, mal-dövlətlə öz 
tərəfinə çəkdiyi aqquşalılar və sair yerlilərlə bərabər, Qaziqumuğun 
başçısı Surxay ibni-Gəray ibni-Əli bəylə ittifaq edərək, Müskürə 
gəldi. Ondan da Hacı Davud və Quba əhalisi ilə birləşərək, otuz 
minə yaxın qoşunla gedib Şamaxı şəhərini mühasirəyə aldı. Lakin o 
öz məqsədinə çatmayaraq geri qayıtdı,  Şamaxı  əhalisi,  şəhərin 

---