Gulistani Irem cur cdr

 
153 
izhar etdi. Pyotr nizami yürüş və əsgəri musiqi ilə qalaya daxil oldu, 
203 top ələ keçdi. Piyada qoşun şəhərə yaxın olan dəniz sahilində, 
draqun, kazak və sairdən ibarət olan süvari qoşun da Mollakəndi 
çayı kənarında yerləşdi. Bəndər münasib olduğuna görə , gəmilər 
də bu çayın ağzında dayandı. Dərbənd  şəhərini hər iki tərəfdən 
müdafiə etmək üçün bir neçə gün ərzində  təcili olaraq, biri Mol-
lakəndi çayı, digəri isə Orta Buqam çayı kənarında iki qala tikdirildi. 
Naib  İmamqulu bəy, general-mayor rütbəsi və xanlıq ləqəbilə 
Dərbənd hökumətinə və yerli qoşun sərkərdəliyinə təyin edildi. 
Paruçik Lunin, bir dəstə qoşunla dəniz yolu ilə Bakıya göndə-
rildi ki, yeni müraciətnaməni çatdırmaqla oranın hakimlərini və 
əhalisini itaətə cəlb etsin. Bir neçə gün ərzində, Yalama ilə Bəlbələ 
çayları arasında olan bütün Dərbənd və Müskür ətrafı rus əsgər-
lərinin əlinə keçdi. Müskürün bütün kəndləri əhalının iğtişaşı üzün-
dən xaraba qalmışdı. Ancaq Dədəli kəndində Hacı Davudun daş 
hasarlı evi qalmışdı, qarovulçular burada sakin oldular. 
Lakin Bakıdan qayıdıb ərz etdi ki,  Bakı əhalisi onu şəhərə bu-
raxmadı. Pyotr qəzəblənib istədi ki, onları zorla tabe etsin, qayıt-
masına səbəb olan maneələrə görə, o, bu işi gələn ilə qoydu. 
Dərbənd xaricdən, dağdan dənizə doğru çəkilmiş iki hasarla 
əhatə edilmişdir. Daxildən isə, dörd hissəyə bölünüşdür. Bu hissə-
lər bir-birindən divarlarla ayrılır. Birincisi hamıdan yüksək və daha 
kiçik olan Narınqaladır. Ruslar əvvəlcə buranı aldılar və  əhalisini 
təmamilə  çıxarıb kənara göndərdilər. Padişah özü burada sakin 
oldu. Ortadakı iki hissədə naib, tacirlər və xalq əsnafının evləri, kar-
vansaralar və sair yerləşmişdi. Padişah burada olduğu zaman, boş 
qalan və Dubaru adı ilə məşhur dördüncü hissədə iki qazarma, yə-
ni saldatxana və bir də sursat anbarı tikildi. Gəmilərdən sursat çıxa-
ran zaman şiddətli bir tufan qalxdı, gəmilər elə zədələndilər ki, on-
lara dolan suyu kəsmək mümkün olmadı. Axırda lövbərləri kəsdilər, 
tufan gəmiləri sahilə atdı. Gəmilərdə olan ərzaq isə xarab oldu. 
Həmçinin Hacı Tərxandan 30 gəmi ilə gətirilən sursat da Aqraxan 
bəndərində bu hala düşdü. Azuqə  hər cəhətdən çox az qalmışdı. 
 
154
Bu  ətrafda da iğtişaş olduğundan, taxıl  ələ  gətirmək mümkün 
deyildi. Buna görə, qoşunun Rusiyaya qayıtması lazım görüldü. 
Rus padişahına bir nəticə  əldə etmədən geri qayıtmaq çox 
ağır gəlirdi. O, xüsusilə Bakını alıb, Kür çayı  ağzında ticarət üçün 
böyük bir şəhər bina etmək və bu çay ilə yuxarı gedərək, Gürcüs-
tan məsələsini də yoluna qoymaq istəyirdi. Bunlardan başqa o, 
Astarabad vasitəsilə Hindistan ilə ticarət əlaqəsi yaratmaq fikrində 
idi. Xülasə, qoşunun bir hissəsini Dərbənd qalasının mühafizinə tə-
yin edib, eylulun (sentyabrın) əvvəllərində geri qayıtmağı qərara al-
dı. Heç bir hadisə üz vermədən Aqraxan səngərinə çatdı. Aqraxan 
çayının Sulaqdan ayrıldığı yerdə, Səlib qalası adlı bir şəhər bina 
etdi. Bu yerin suyu, otu və meşəsi olduğundan dağıstanlıların təca-
vüzünün qarşısını almaq və Dərbənd yolunu qorumaq üçün böyük 
əhəmiyyəti vardı. Gəmilərin hərəkətini təmin etmək üçün Sulaq ça-
yında iri sütunlar və ağaclardan böyük bir bənd bağladı ki, Aqraxan 
çayının suyu artsın. Bu ağacların bəzisi indi də suyun içərisində 
görünməkdədir. 
Don kazaklarının atamanı Krasnoşşekov, 1000 nəfər kazak və 
yeni gəlmiş 40000 qalmıq ilə Həmri mülkünə gedib, bir çox qətl və 
qarət edərək 350 nəfər  əsir və 11000 qaramal gətirdi.  İmperator 
Gürcüstan valisinə və ermənilərin böyük xəlifəsinə də elçi və mək-
tublar göndərdi. Nəvaziş izhar edib, özünün yenə oralara gələcəyi 
haqqında xatircəmlik verdi. Səlib qalasında mühafizlər təyin etdik-
dən sonra, bütün süvari qoşunu quru yol ilə yola saldı. Özü də 
Aqraxan bəndlərini çox möhkəmləndirib, sentyabrın 26-da gəmi ilə 
təcili surətdə Hacı Tərxana getdi. Onun ardınca piyada qoşunu da 
general-admiral qraf Apraksini gəmilərlə yola saldı. Qoşun yolda 
tufana düşərək, çox çətinliklər çəkdi. 
Pyotr təşrini-əvvəlin (oktyabrın) 4-də Hacı Tərxana gəlib çat-
mışdı. Gilan hakiminin himayə xahiş edən  ərizəsi yetişdi. 5 gün 
içərisində  gəmilər hazırlandı  və  səfər tədarükü görüldü. Həmin 
ayın 10-da polkovnik Şipov və Soymonov iki batalyon saldatla Gi-
lana getdilər. Pirəbazar bəndərinə çatdıqdan sonra, Yazıkov ordu-

---

 
155 
nu aparmaq üçün arabadan ötrü Rəştə göndərildi. O zaman, Təh-
masib mirzə  tərəfindən rus padişahı  dərbarına vəziri-əzəmin 
mülazimi İsmayıl bəy elçi təyin edilmişdi. O, Talış dağlarından ke-
çərkən, dənizdə rus gəmilərini görüncə, Gilana qayıdıb Rəştə getdi. 
Buranın  əhalisi, Gilan vəzirinin evində  məsləhətləşdikdən sonra 
cavab verdilər ki, İran padişahının icazəsi olmadan, rus qoşunlavrını 
öz ölkələrinə buraxa bilməzlər. Buna görə də, gəmidə qalmağı on-
lara təklif etdilər. 
Ruslar Pirəbazarı aldılar. Gilan vəziri polkovnik Şipov ilə görüş-
dü. Onların rus padişahı əmrilə, himayə üçün gəldiklərinə xatircəm 
olunca, polkovniki bir dəstə qoşunla Rəştə aparıb şəhərin kənarın-
da bir karvansarada yerləşdirdi. Lakin sülh etmək meyli olmadığın-
dan, elçini (İsmayıl bəyi) cürbəcür bəhanələrlə Rusiyaya getməyə 
qoymurdu. 
Hicri 1135-ci (=1722) ildə, təşrini-axırın (noyabrın) 23-də, Mir 
Mahmud  İsfahanı aldıqdan sonra, Şah Təhmasib Qəzvində taxta 
oturdu. Vəzir, elçini göndərməmək xüsusda onun hüzuruna bir 
ərizə yazdı və cavabına müntəzir oldu. Ruslar bu əhvalatdan xəbər 
tutaraq cürbəcür vasitələrlə elçini gəmiyə aparıb saxladılar.  Şah 
tərəfindən qasid gəldiyi zaman konsul Avramov gizlicə onun istiq-
balına çıxdı. Hiylə  və  təmahsiləndirmək vasitəsilə  fərmanın məz-
mununu bildi. Fərmanda elçinin göndərilməsi əmr olunurdu. Belə-
liklə, qasid o qədər yubatdı ki, ta Soymonov elçini kanun-saninin 
(yanvarın)  əvvəllərində, «saat xoşdur» bəhanəsilə gecə yarısı, iki 
gəmi ilə yola saldı. Gilan vəziri, fərmanı aldıqdan sonra, elçinin 
göndərilməsindən xəbərdar olub qəmgin oldu. O, hakimlərin və 
yerli  əhalinin məsləhəti ilə, müharibə  tədarükü görmək və qoşun 
toplamaqda idi. Polkovnik Şipov da tədriclə Pirəbazardan mü-
haribə ləvazimatı və sursat gətirib öz işini görürdü. 
Mart ayında, Saymonov öz məmuriyyəti mucibincə şəhər üçün 
yer intixab etməkdən ötrü, gəmilərdə bir dəstə qoşunla Kür çayı 
ağzına getmişdi. Bu zaman, gilanlılar rus qoşununa geri qayıtmağı 
təklif etdilər. Polkovnik onlara belə cavab verdi: Əvvələn, getmək 
 
156
üçün gəmilərimiz yoxdur, ikincisi də, bu təklifi bizə  İran padişahı 
etməlidir. Axırda iş müharibə ilə  nəticələndi. Gilanlılar  əllərində 
olan 4 top ilə, bütün günü karvansaranı topa tutdular. Polkovnik 
gündüz sakit durdu, gecə 1000 nəfər saldat göndərdi. İki tərəfdən 
şəhərin üstünə elə töküldülər ki, gilanlılar özlərini toplaya bilmə-
dilər, bir çoxları öldürüldü, qalanları da qaçdılar. General-mayor 
Levaşovun komandası altında yeni qoşun gəldi,  şəhəri aldılar və 
onun qərb tərəfində, Qəzvin yolu üzərində bir qala bina etdilər. 
Şərq tərəfdən də karvansaranı  qala  kimi  bərkitdikləri üçün şəhər 
arada qaldı. 
Həmin il təmuz (iyul) ayının 6-da, general-mayor Matyuşkin 9 
gəmi ilə Bakı bəndərində lövbər atdı. Bu gəmilərdə 4 polk qoşun 
var idi; polk o zaman, 1000 nəfərə yaxın əsgərdən ibarət idi. Sonra, 
İsmayıl bəyin Şah Təhmasib adından Bakı əhalisinə yazmış olduğu 
məktubu göndərdi. Məktubda qalanın təslimi təklif edilirdi. Sultan 
və Bakının əyanları elçiləri şəhərə buraxmadılar... 
Ayın 21-də general sahilə qoşun göndərdi.  Şəhərdən də bir 
çox süvari bayıra çıxıb, müharibəyə girişdilər və məğlub olaraq geri 
döndülər. Ruslar səngər düzəltməyə  məşğul oldular, yeddi gəmi 
də yaxınlaşıb, qalanın toplarını susdurdular. Qumbaraların atəşin-
dən şəhərə böyük yanğın düşdü, qalanın hasarı bir yerdən dağıldı. 
Ayın 26-na təyin edilmiş yürüş, şiddətli tufan nəticəsində mümkün 
olmadı və gəmilər pərakəndə düşdü. General yenə təslim haqqın-
dakı danışığı  təzələdi.  Şəhər alındı, 72 top, barıt, güllə  və sair bir 
çox ləvazimat ələ keçdi. 700 nəfərdən ibarət olan qala mühafizləri, 
öz sərkərdələri Dərgahqulu bəylə Rusiya dövlətinin xidmətinə daxil 
oldular. Ölkənin hökuməti Dərgahqulu bəyə həvalə edildi. Şəhərin 
qalabəyisi - sultanı, Dərgahqulu bəyin təhrikilə, Davud bəyin dos-
tudur deyə  həbsə alınaraq Rusiyaya göndərildi. Dərgahqulu bəy, 
axırda xəyanətdə müttəhim edilərək, işdən kənar edildi, rus ko-
mendantları hökumət işlərini öz əllərinə aldılar. 
Yazılı mənbələr və şifahi xəbərlərdən anlaşıldığı üzrə, Dərgah-
qulu bəy ibni-Heybət bəy ibni-Məhəmmədhüseyn bəyin keçmiş 

---