Gulistani Irem cur cdr

 
157 
babaları... gilanlı Xan Əhməd hadisəsi zamanında, hicri 1000-ci 
(=1592) ildə,  Şirvana gəlib Bakıda  mülk  sahibi  və yüzbaşı  rəisi 
olmuşdular. Onların imarət və qalalarının xarabaları Ramana kən-
dində indi də mövcuddur. Xalq arasında belə bir rəvayət məş-
hurdur ki, Əmir Hacan, Bülbülə və Ramana kəndləri xan kəndidir. 
Dərgahqulu bəy keçmiş zamanda Bakı sultanını öldürüb xan 
ləqəbilə hakimiyyətə keçmişdi. Cürbəcür tədbir, vəsilə  və  əhalinin 
ittifaqı ilə şahın dərbarı tərəfindən də təsdiq olunmuşdu. Buna gö-
rə, yeni sultan ancaq qalanın komendantlığı vəzifəsilə kifayətlənirdi. 
Davud bəy və Surxay bəy Bakını almaq istəyirdilər. Lakin, Dər-
gahqulu xan ləzgi qoşununu, şəhərin yarım ağaclığında, o zaman-
dan bəri Qanlıtıpı adlanan bir təpə yaxınlığında pis bir surətdə 
məğlub etdi. Dərgahqulu xanın qardaşı Hüseyncan bəy də bu 
davada öldürüldü. Bundan sonra Şabran və Qabıstan mahallarında 
çapqınçılığa başlayıb, gündən-günə  şöhrət tapdı. Ruslar gəldiyi 
zaman,  şəhəri təslim edib, əvvəlki vəzifəsinə  təyin edildi, Dərgah 
xanın hökumət mərkəzi Məşqətə kəndi olub, bağı, imarəti və ov-
danları indi də buradadır. Onun qüvvəti və  şücaəti xalq arasında 
məşhurdur. Dərgah xanın, Abdulla bəy Hacı Səlim bəy oğlunu Bakı 
mahalına hakim təyin etməsi haqqındakı fərmanının tarixindən və 
sair maddələrdən anlaşıldığına görə, onun hökmranlığı hicri 1143-cü 
(=1731) ildə də davam edirmiş. Lakin onun hansı ildə rus dövlətin-
dən üz çevirib, bir dəstə tərəfdarları ilə bir müddət Bakı və Şirvan 
ətrafını çalıb-çapdığı  və sonra gedib İran qoşununun  əmirləri 
sırasına keçməsi məlum deyildir. Hicri 1151-ci (=1738) ildə Nadir 
şahın qardaşı  İbrahim xan Carda öldürüldüyü zaman, o da yara-
lanıb Zəncanda vəfat etmişdir. 
Həmin il eylül (sentyabr) ayının 12-də, bir çox danışıqlardan 
sonra, hökumət mərkəzi olan Peterburqda, İsmayıl bəy  Şah 
Təhmasib adından rus dövləti başçıları ilə bir müahidə bağladı. 
Astarabaddan Dərbəndə  qədər uzanan bütün sərhəd boyu rus 
dövlətinin ixtiyarına keçdi. Rus padişahı da, Şah Təhmasibə kömək 
etməyi öhdəsinə aldı. 
 
158
Osmanlı dövləti  Şirvan və Azərbaycan ölkələrinə yiyələnmək 
fikrində idi. Müharibə elan etməklə, rus padişahını sərhəd boyun-
dakı vilayətlərə sahib olmaqdan saxlamaq istəyirdi. Vəziri-əzəm 
İbrahim paşa isə, Rusiya dövləti ilə dostluq arzusunda olub, müha-
ribəyə razı olmurdu. Buna görə, elçi göndərib Rusiya dövlətindən 
xahiş etdi ki, İran ölkəsini tutmaqdan çəkinib, Hacı Davud bəyi də 
Şirvan hakimi tanısın.  İmperator, dostcasına mülayim cavablarla 
elçiləri geri qaytardı. Lakin, Gilanın alınması xəbəri Osmanlı dövləti-
nə çatınca, vəziri-əzəm vasitəsilə təkrar elçi gəlib, bu hadisənin sə-
bəbini soruşdu. O yenə cavabında dedi: mən Rum dövləti ilə əhd-
naməni pozmaq fikrində deyiləm, qoşunu da İran ölkələrini ələ ke-
çirmək üçün deyil, bəlkə quldurlardan intiqam almaq və  məzlum 
şahı himayə etmək üçün göndərmişəm. Lakin, gizlicə olaraq, Mlaros 
vilayətləri bəylərbəyisinə fərman yazdı ki, Rum və Krım sərhədlərin-
də 70-80 min qoşun hazırlasın. 
Rumlular (türklər) da o tərəfdən Ermənistanı, Gürcüstanı  və 
Şirvanın bir çox yerlərini tutdular. Axırda bu qərara gəldilər ki, hər 
iki dövlət sahibsiz İrandan aldıqları torpağı öz əllərində saxlasınlar. 
Bu zaman, Osmanlı dərbarında olan rus dövləti səfiri Bonakın 
vasitəçiliyi və Rum dövləti vəziri-əzəmi  İbrahim paşanın bacarığı 
sayəsində, Qostəntiniyyədə (İstanbulda) hicri 1137-ci (=1725) ildə, 
həziran (iyun) ayının 27-də, iki dövlət (Rusiya ilə Osmanlı dövlətlə-
ri) arasında sülh müqaviləsi bağlandı. Bu müqaviləyə əsasən Asta-
rabad, Mazandaran, Gilan, Bakı, Səlyan və  Dərbənd vilayətləri rus 
dövlətinə verildi, Şirvanın qalan hissəsi, Ermənistan və Gürcüstan 
də Osmanlı dövlətinə çatdı. Şamaxı ilə Bakı arasında sərhəd təyin 
edildi. 
Bonakın qardaşı oğlu, bu sülh xəbərini imperatorun dərbarına 
gətirdiyindən, padişahın lütf və ənamına nail oldu. Rumyansev də 
üç dövlət arasındakı hüdudu təyin etməyə məmur oldu. Ona tapşı-
rıldı ki, İran və Türkiyəyə gedib, gizli olaraq, Gürcüstan yolunu 
öyrənsin. Kür çayının vəziyyətini təyin etsin. Ermənistan və Gürcüs-
tanın  əsgəri qüvvəsini və  məzkür yol üzərində azuqə  və ot-ələf 

---

 
159 
əldə etmək imkanlarını aydınlaşdırsın. Gürcüstanın Kuban tərəfin-
dən nə vəziyyətdə olduğunu və məsafəsini müəyyən etsin, erməni-
ləri Gilanda, müsəlmanların məskənlərində  və yurdlarında vətən 
salmağa təşviq etsin. 
Bu əsnada Səlib qalası tamam oldu, Sulaq çayının suyu Aqraxan 
çayına axdı.  İmperator general-mayor Kuropatova fərman yazdı ki, 
Terek şəhərini köçürüb, oraya aparan və Aqraxan səngərini dağıtsın. 
Şamxal Səlib qalasının tikilməsindən qorxuya düşdü. Həm də 
müahidə bağlayıb, ona vədlər verən osmanlıların təhrikilə 30 min 
qoşun götürüb gəldi və Səlib qalasını mühasirə etdi. Lakin o, məğ-
lub olaraq geri qayıtdı. Kuropatov onun bütün məmləkətini və hö-
kumət mərkəzini viran etdi. Bu hadisədən sonra, imperator şam-
xallıq mənsəbini ləğv edərək, onun məmləkətinin ixtiyarını Şirvan-
da hökmran olan generala həvalə etdi. Rus ordusuna gələn Şamxal 
Adil Gəray xanın özünü də  əsir edib Rusiyaya göndərdilər. Ömrü 
orada tamam olub öldü. 
Hicri 1138-ci (=1725) ildə, təşrini-saninin (noyabrın) 9-da, Ru-
siyaya getmiş olan bu yerlərin sərdarı general-leytenant Matyuşkin 
qayıdıb Bakıya gəldi və burada, podpolkovnik Zimbulatovun 
hadisəsi ilə tanış oldu. Zimbulatov, öz batalyonu ilə gedib Kür çayı 
sahilində, o yerin hakiməsi, Səlyan sultanı  Həsən bəyin hərəmi - 
Qəbuli xanımın sarayı qarşısında ordugah qurdu. Müəyyən bir 
şəhər salmaq üçün tədarükdə idi. Qəbuli xanım, dostluq və ixlas 
göstərib, bir gün onu bütün zabitləri ilə bir yerdə qonaq çağırdı. 
Xörək yeyildiyi zaman, otağa müsəllah adamlar girib, onların 
hamısını öldürdülər. Əsgərlər bu halı görüncə, orda qalmış olan bir 
xəstə zabitlə, öz gəmilərinə minib, Bakıya qayıtdılar. Təəccüblü 
burasıdır ki, Pyotr qabaqcadan bu xüsusda general Matyuşkinə 
yazıb bildirmişdi ki, «Səlyan hakiməsi xanım oğruların böyüyüdür. 
Ondan ehtiyatlı olmaq lazımdır ki, bir bədbəxtlik üz verməsin». 
General Matyuşkin 300 nəfərlə Kür dəhnəsinə gedib, şəhərin 
yerini gözdən keçirtdi və Gilana getdi. General-mayor Levaşovun 
orada 6 batalyon saldatı, 500 nəfər draqunu, bir neçə dəstə ermə-
 
160
ni, gürcü və Don kazakı da vardı. Kəsgər vəziri 20000 qoşunla qar-
şıda müharibəyə hazır durmuşdu. General Matyuşkin bir nəfər Ər-
dəbilə, Şah Təhmasibin hüzuruna göndərib, İsmayıl bəylə bağlanan 
əhdnaməyə  əsasən tələb etdi ki, vəzirləri müharibə etməyə qoy-
masın. Lakin cavab alınmadı, çünki şahın dövlət başçıları bu sülhü 
qəbul etməyib İsmayıl bəyi xain hesab edirdilər. İsmayıl bəy də rus 
himayəsi sayəsində Gilanda qalmışdı. İranlılar karvansaranın üzəri-
nə hücum etdilər. Bir batalyon saldat və üç dəstə draqun onları 
məğlub edib təqib etdilər və bir çoxlarını öldürdülər. Bundan sonra 
da Astara vəziri və başqaları bunların köməyinə gəldilər. İranlılar iki 
ay, neçə gündən-bir müharibə etdilər. Lakin bu müharibələrin ha-
mısında məğlub oldular. Axırda, elə qorxdular ki, əsla müharibəyə 
gəlmədilər... 
Bu zamanlar ruslar Bakıdan gedib Səlyanı da ələ keçirdilər və 
orada kiçik bir qala tikdilər. Həsən bəy qaçıb Dağıstan və  Şirvan 
quldurlarına qoşuldu. Bu zaman, iqtidar və  şövkətcə hacı Davud-
dan yüksək və onun Şirvanda hökmranlıq sürməsindən narazı olan 
qaziqumuqlu Surxay bəy, bir çox vəsilələrlə Osmanlı hökumətin-
dən  Şirvana hakim olmaq fərmanını öz adına aldı. Xalq ləqəbilə 
hökmranlıq bayrağını yüksəltdi. Sarı Mustafa paşa Gəncəyə  təyin 
olundu. Hacı Davud bəyı Rum ölkəsinə çağırdılar, orada da vəfat 
etdi. 
Hicri 1138-ci (=1725) ildə, təşrini-sani ayının 28-də, Böyük 
Pyotr 53 yaşında vəfat etdi. O, əzm sahibi və ağıllı, üsuli-idarə və 
fütuhat fənlərində mahir bir padişah idi. Dəfələrlə Avropaya 
səyahət edərək, kamalat hesab edib öz şəxsi istedadını artırırdı. O, 
mülki qanunları  və  əsgəri intizamı yeni üsul üzrə  qurdu.  Sülh  və 
müharibə işlərinə fikir verməklə, Rusiyanın qüdrət və şövkətini ar-
tırdı. Məşhur  Şved kralı (12-ci Kralı) məğlub edərək... Peterburq 
şəhərini bina etdi. Böyük işlər banisi olduğundan, «Böyük Pyotr» 
adı ilə məşhur oldu. Vəfatından iki il əvvəl, indiki rus padişahlarına 
məxsus olan imperator ləqəbini aldı. 

---