Gulistani Irem cur cdr

 
149 
ətrafını hasarla möhkəmləndirib, müskürlüləri qarət etməyə baş-
ladılar.  Əhməd xan üsmi, Xasfulad ibni-Əmir Həmzə üsmini bir 
dəstə ilə Müskürün mühafizəsinə təyin etdi. Özü isə, qış qurtaran-
dan sonra, Dərbəndin Kafiri adlı səhrasında, Şamaxını almaq üçün 
Surxay xan və başqaları ilə ittifaq etdi. 
Gəray xan şamxal buna mane olaraq xəbər göndərdi ki, mən 
İran dövlətinin qulluqçusuyam, əgər siz Şamaxının üzərinə yürüsə-
niz, mən də sizin mülkünüzün üstünə gələcəyəm. Buna görə, Əh-
məd xan öz mülkünü qorumaq üçün getmədi. Surxay və Hacı Da-
vud isə, öz adamları  və üsminin qoşunundan bir dəstə ilə gedib, 
Şamaxını 15 günlük mühasirədən sonra, sünnilərin köməyilə, hicri 
1124-cü (=1712) ildə aldılar. Şiələri qətl-qarət etməkdə heç bir şey 
əsirgəmədilər. Bu hadisə zamanı, Şirvanın yeni bəylərbəyisi Hüseyn 
xan və 400000 tümən dəyərində malları olan 300 nəfərdən artıq 
rus taciri öldürüldü, malları da talan edildi. 
Bir azdan sonra, Surxay və Hacı Davud əhvalatı Osmanlı 
dərbarına yazıb bildirərək, o dövlətin himayəsi altına keçdilər. Sadir 
olan fərman mucibincə Hacı Davud bəy Şirvan hakimi təyin olun-
du. Sarı Mustafa paşa da bir dəstə qoşunla onun köməyinə göndə-
rildi. Beləliklə, Surxay xanın bu işlərə müdaxilə etmək yolu bağlan-
dı. Bu səbəbə onların arasında ziddiyyət və ayrılıq düşdü. Şəki öl-
kəsinin bir çox mahallarına sahib olan Surxay, Gəncəni almağa yü-
rüş etdisə  də  məqsədə çatmadan geri döndü. Ondan sonra, 
Osmanlı dövlətinin fərmanı mucibincə, Zaxurlu Əli Sultan paşa 
ləqəbilə  Şəki məmləkətinin və ona əlavə edilən Zaxur sancağının 
bəylərbəyisi təyin edildi. 
Get-gedə İrəvan, Gəncə, Gürcüstan və Şirvanın bir çox yerləri 
Rum dövlətinin ixtiyarına keçdi. Əhməd xan üsmi, Hacı Davudun 
şərrini dəf etmək və osmanlılarla müharibə etmək bəhanəsilə 
Şirvana gəldi.  Şah Təhmasib tərəfindən yazılan fərmanın məzmu-
nundan anlaşıldığına görə, o özünü İran dövlətinə tərəfdar göstər-
miş, həqiqətdə isə, qarət fikrində idi. Bu zaman rus padişahı 
Pyotrun gəlməsindən xəbər tutub öz mülkünə qayıtdı. 
 
150
Qolikov
1
, Pyotrun fəaliyyətindən bəhs edən tarix əsərində 
yazır ki, İran dövlətində səltənət işlərinin qarışıqlığını, Şirvanda rus 
tacirlərinin qarət edilib öldürülməsini nəzərə alaraq, rus padişahı 
Pyotr hicri 1134-cü (=1722) ildə, həziran (iyun) ayının 15-də Hacı 
Tərxana gəldi,  İran vilayətlərinə bu məzmunda bir müraciətnamə 
yazdı: 
«Ləzgilərin  əmiri Davud bəy və Qaziqumuq əmiri Surxay öz 
padişahlarına yağı olub, hicri 1125-ci (=1713) ildə, Şamaxı şəhərini 
yürüşlə almış, rus tacirlərini qətl və qarət etmişlər. Bu xüsusda, Hacı 
Tərxan bəylərbəyisi onların yanına adam göndərmişdi, biz də şahın 
hüzuruna elçi göndərdik, lakin, bu vaxta qədər bir təsiri olmadı. 
İran padişahı bu fitnəkarların öhdəsindən gələ bilmir. Buna görə, 
biz özümüz onlara tənbih etmək və intiqam almaq fikrilə o tərəfə 
gəlirik. Hər kəs öz yerində rahat oturub asayişi pozmazsa, bizim 
qoşunumuzdan ona heç bir zərər və ziyan toxunmaz; əksinə, fəsad 
əhlinə kömək edənlər və ya qaçanlar padişahın qəhr və qəzəbinə 
düçar olacaqlar». 
Bu zaman Əmir Mahmud Əfqan, Sultan Hüseyni İsfahanda 
mühasirə etmişdi. Oğlu Təhmasib mirzə, vəliəhd və naibüssəltənə 
sifətilə Qəzvinə gəlmişdi. O, qoşun tədarük edərək, atasını mühasi-
rədən xilas etmək istəyirdi. Lakin süstlüyü və bacarıqsızlığı üzün-
dən heç bir iş görə bilmirdi. Pyotr öz konsuluna, yəni Gilanda sakin 
olan vəkili Avramova bir fərman yazdı ki, şah və ya dövlət başçıla-
rından kim ilə mümkün olsa, danışıq aparsın.  İran hökumətini hi-
mayə etmək vədəsilə, sərhəd boyundakı vilayətlərin rus dövlətinə 
verilməsi xüsusunda bir şərtnamə bağlasın. Bundan sonra, 9000 
draqun, 20000 kazak, 30000 tatar və 20000 kalmıqdan ibarət olan 
79000 atlını qurudan yola saldı. Özü də təmuz (iyul) ayının 18-də, 
içində 22000 nizami piyada yola düşdü. İmperatora Çapartəpə adlı 
yerdə, Adil Gəray xan Şamxalın itaətini və lazımi yardım göstərəcə-
                                                 
1
 Qolikov (İvan İvanoviç) - rus tarixçisidir, 1735-ci ildə anadan olmuş və 1801-ci ildə 
vəfat etmişdir. Əsərlərindən ən məşhuru «Böyuk Pyotrun fəaliyyəti» adlı kitabdır. 

---

 
151 
yini bildirən  ərizəsi yetişdi. Buna görə, həmin ayın 24-də Çeçen 
adasından poruçik Lopuxini 30 nəfər çaparla Şamxalın yanına 
göndərdi ki, müraciətnamələri Şirvan və Dağıstan ölkələrinə yaysın. 
Sonra özü sahilə  çıxıb, qoşun çıxarılacaq yeri təyin etdi. Əsgərlər 
də, həmin ayın 28-də Aqraxan çayının ağzından sahilə  çıxdılar. 
Sulaqdan üç mil uzaqda, ordugah təyin edilib, ətrafı  səngərlərlə 
möhkəmləndirildi. 
Padişah özü baş əmirlərlə gecələr gəmidə olurdu, çünki quru 
yol ilə  gələn süvarilərin və atların çatmasını bir neçə gün burada 
gözləmək lazım idi. Bu süvari dəstəsinin gecikməsinə yolun çətin-
liyi, su və ələfin azlığı və İndiri kəndinin əhalisilə aparılan müharibə 
səbəb olmuşdu. Bu kəndi almaq üçün, briqadir Veteraninin ko-
mandası altında 4 draqun polku göndərildi, onlara tapşırıldı ki, 
müqavimət göstərildikdə  kəndi alıb dağıtsınlar,  şamxala tabe ol-
maqla, yoldan keçənləri qarət edən o igid tayfanı, başqalarına ibrət 
olmaq üçün, cəzalandırsınlar. 
Kəndin yaxınlığında, dar bir yerdə, yerli əhalidən 5000 nəfər 
həmin ayın 23-də onların üzərinə töküldü. Draqunlardan 70 nəfəri-
ni öldürüb bir qədərini də yaraladılar. Axırda, polkovnik Naumov 
qoşunu bu dar yerdən çıxartdı, bir az döyüşdən sonra, kəndi alıb 
dağıtdı  və ona od vurdu. Əhalidən 300 nəfəri öldürüldü, sağ 
qalanları da qaçdılar. 
Süvari qoşun və atlar əsas orduya gəlib çatandan sonra, Pyotr 
200 nəfər əsgəri və 100 nəfər kazağı, xəstələrlə bərabər, Aqraxan 
səngərində, qayıqları da onun sahilində qoydu. Dərbənd üçün 
təyin edilmiş  gəmiləri Soymonovun komandası altında yola salıb 
köçdü. Avqust ayının 7-də çox çətinliklə Sulaqdan keçdi. Orada, 
Yaxsay əmiri Sultan Mahmud, şamxalın elçisi ilə birlikdə gəlib, 850 
baş qaramal və 9 baş cins at peşkəş gətirdilər, öz ixlas və itaətlərini 
bildirdilər. Beləliklə, o şanlı padişahdan çox iltifat götürüb, öz 
hüquqlarının təsdiqinə də nail oldular. 
Pyotr hər yerdə ordunun pişdarları ilə qabaqda gedirdi. Şam-
xalın əmrilə yollar üzərində quyular qazılmasına baxmayaraq, yenə 
 
152
bir para mənzillərdə su azlığından çətinlik çəkilirdi. Avqustun 12-
də,  şamxal Adil Gəray xan, Tarxunun bir ağaclığından istiqbala 
gəldi;  şəhər xaricində ordunun çadırları qurulmuşdu. Padişah 
qoşunların hamısının toplanmasını gözləyərək, üç gün orada 
qalacaq idi. Ertəsi gün, şamxal padişahı qonaq çağırdı.  Şəhəri və 
ətrafı nəzərdən keçirdikdən sonra, süfrə başında cürbəcür söhbət-
lər danışıldı. Şamxal bu səfərdə iştirak etmək üçün qoşun vermək 
arzusunda olduğunu bildirdi, o isə  qəbul etmədi.  Şah orduya 
qayıtdıqdan sonra, Dərbənd naibi, qorçular yüzbaşçısı  İmamqulu 
bəyin vəkilləri hüzura gəldilər.  İxlas göstərib padişahın onları 
himayə edəcəyinə qarşı razılıq etdilər. 
Polkovnik Naumov, başqa bir əfsər və 12 kazakla, padişah 
ordusunun gəlməsi üçün lazım olan işləri yoluna qoymaqdan ötrü 
Dərbəndə getdi. Naibin göstərişi ilə, iki şimal darvazasında, həmin 
gün gəmi ilə  gəlmiş olan ruslardan qarovulçu qoydular. Dərbənd 
qalabəyisi Sultan, bu hadisədən  əvvəl  İran padişahının dərbarına 
getmişdi. Məmləkətin naibi həmişə yerli əhalidən olub qalanın 
mühafizəsi də onun öhdəsində olardı. 
Rus padişahı avqustun 16-da Tarxudan hərəkət edib, 18-də 
Ötəmiş mülkünə gəldi. Bir əfsəri üç nəfər kazakla Qaytaq üsmisinə 
tabe olan o yerin hakimi Sultan Mahmudun yanına göndərib tabe 
olmağı ona təklif etdi. Sultan Mahmud isə elçiləri öldürdü; özün-
dən, üsmi və sairlərindən topladığı 16 min qoşunla rus ordusunun 
üzərinə hücum etdi, nəticədə  məğlub oldu. Rus süvariləri, onları 
Ötəmiş şəhərinin üç milliyinə qədər təqib edərək, bir çoxlarını öl-
dürdülər və beş yüz evdən ibarət olan bu şəhəri 6 başqa kəndlə 
bərabər qarət edib yandırdılar. 15 min qoyun və qaramal bunların 
əlinə keçdi. Əsir düşən bir neçə nəfər də padişahın əmrilə öldürüldü. 
Rus qoşunu avqustun 21-də  Dərbəndə girdiyi gün, istinin 
şiddətindən, suyun azlığından və tozanaqlı  bərk küləkdən çox 
əziyyət çəkdi. Dərbənd şəhərinin xaricində, naib İmamqulu bəy bir 
dəstə üləma və sair əsnaf ilə, gümüş açarı bir məcməinin içərisinə 
qoyub, istiqbal mərasimi ilə  təqdim edərək, razılıq və  təşəkkür 

---