Gulistani Irem cur cdr

 
161 
Ustryalov
1
 öz tarix kitabında yazır: Pyotrun arvadı I Yekaterina 
ondan sonra Rusiya səltənət taxtına oturdu. O hər xüsusda, o cüm-
lədən İranın dörd vilayətinə aid işlərdə öz ərinin tədbir və qanunla-
rına  əməl edirdi. Mülki işləri nizama salmaq üçün, rusların böyük 
adamlarından ibarət 6 nəfərlik bir məclis düzəltmişdi. Rum və İran 
padişahları ilə yeni müahidələr bağladı. Adı çəkilən vilayətlərin bəzi 
nahiyələri də Rusiyanın ixtiyarına keçdi. Onun vəfatından sonra, 
hicri 1140-cı (=1727) ildə, may ayının 6-da, Böyük Pyotrun nəvəsi, 
Alekseyin oğlu II Pyotr 12 yaşında taxta oturdu. İşləri də  həmin 
məclis idarə etməkdə idi, O da, hicri 1143-cü (=1730) ildə, yanvar 
ayının 18-də vəfat edərək, yerində Böyük Pyotrun dul qardaşı qızı 
Anna İvanovna səltənətə oturdu. 
İran hüdudunda rus hakimiyyətini möhkəmləndirməkdən ötrü, 
boş yerə  məhv olan çoxlu qoşun və puldan başqa, daha bir çox 
tədarük tələb olunurdu. Çünki bu zaman İranda, adı  əməlinə 
mütabiq olan Nadir adlı bacarıqlı  və fateh bir əmir meydana çıx-
mışdı. O, Azərbaycan və Mazandaran ətrafında, taxtsız və bəxtsiz, 
sərgərdan və avara dolanmaqda olan Şah Təhmasibin xidmətinə 
girdikdən sonra, İran işləri başqa bir rövnəq tapdı. Qoşunun in-
tizamı və ölkənin asayişi gündən-günə artıb yüksəldi. Osmanlıların 
Bağdad yaxınlığındakı külli əsgəri qüvvəsinə elə bir şikəstlik verdi 
ki, hətta İstanbulun özündə belə qarışıqlıq və inqilab əmələ gəldi: 
Sultan Əhməd xan taxt və tacindan əl çəkdi, Sultan Mahmud xan 
taxta oturdu. 
Bu zaman, İran hüdudundakı  əhali həyəcana gəlib, ümumi 
surətdə hücum edərək, Rusiya ilə müharibəyə başladılar. 
Ancaq general-mayor Levaşovun bacarığı nəticəsində, Rusiya 
bu qorxulu hadisədən nicat tapdı. Həmin general öz dövlətindən 
çoxlu yardım istədi. Lakin imperatriça böyük əmirlərindən Baron 
                                                 
1
 Ustryalov (Nikolay Gerasimoviç) - rus tarixçisidir, 1805-ci ildə anadam olmuş və 
1870-ci ildə vəfat etmişdir. Əsərlərindən ən əhəmiyyətlisi «I Pyotrun səltənət tarixi» 
adlı kitabıdır. 
 
162
Şafirovu sülh arzusu ilə  İrana göndərdi. Rəştdə hicri 1145-ci 
(=1732) ildə,  İran vəkilləri ilə olan danışıqdan sonra, bu şəraitdə 
sülh bağladı: rus qoşunu təxirsiz Gilan və Mazandaran vilayətlərini 
İran dövlətlərinə qaytarsın,  şiddətli bir surətdə davam edən Rum 
və İran müharibəsi qurtardıqdan sonra Şirvan və Dağıstandan da əl 
çəksin. 
Bu barışıqda rus dövləti yalnız  İran dövləti ilə dostluğu 
təzələməklə və osmanlıların İrandan çıxarılması ilə kifayətləndi. 
 

---

 
163 
NADİRİN ƏHVALATI HAQQINDA 
 
Moğol istilası dövründə, Azərbaycana gəlmiş olan türkmən 
əfşarlarından Qırxlı tayfası, Şah İsmayıl Səfəvinin zühurundan sonra, 
köçüb Əbivərd mülkündə, Gürgan çeşməsi ətrafında sakin olmuş-
du. Bu tayfadan İmamqulu adlı bir nəfərin hicri 1101-ci (=1689) 
ildə Nadirqulu adlı bir oğlu oldu. Bu adam, Kosa əhmədli Babaəli 
bəyin iki qızını bir-birinin ardınca aldıqdan sonra, tay-tuşları ara-
sında yüksəlib tərəqqi etdi, Nadirqulu bəy adı ilə  məşhur olaraq 
hünər və şücaət tanıdı. Babaəli bəyin vəfatından sonra, sistanlı Mə-
lik Mahmudun xidmətinə daxil oldu. Sonra ondan qaçıb, Əbivərdi 
ələ keçirdi. Bu iğtişaş dövründə, əfqanlar İran paytaxtını, İraq, Fars 
və Xorasanı, osmanlılar isə, Azərbaycanın yarısını, Ermənistan və 
Gürcüstanı ələ keçirmişdilər; ruslar Kaspi sahilindəki vilayətləri tut-
muşdular, ləzgilər də  Şirvanda asayişi və yollarda əmin-amanlığı 
pozmuşdular... 
Bu zaman, Nadirqulu bəy də, təqribən 400 ailədən ibarət Cəə-
layir elinin köməyilə hökmranlığa başladı. Tədriclə Əfşar tayfalarını, 
Əbivərd kürdlərini və elatını, Dərəcəz və Kəlat qalalarını və onların 
ətrafını ələ keçirdi, Məlik Mahmud və sair ilə müharibə edərək şöh-
rətləndi, Şah Təhmasibə yaxınlaşıb, Təhmasibqulu xan adı ilə əvvəl 
qorçubaşı və daha sonra bütün İranın ən iqtidarlı sərdarı və sahib 
ixtiyar vəkili oldu. Onun fütuhatına mane olan Şah Təhmasibi, hicri 
1145-ci (=1732) ildə  səltənətdən  əzl edərək sikkəni və xütbəni 
onun südəmər oğlu olan III Şah Abbasın adına vurdurub oxutdu. 
Özü isə, müstəqil olaraq hökmranlıq etməyə başladı. Rum qoşunu-
nu pis bir surətdə məğlub etdikdən sonra, Bağdad hakimi Əhməd 
paşa vasitəsilə Osmanlı dövləti ilə hicri 1146-cı (=1733) ildə sülh 
etdi. Həmin dövlətin qanununa müvafiq olaraq, paşalara İran vila-
yətlərini boşaltmaq haqqında, sultanın mübarək imzasilə  bəzənil-
miş fərmanlar göndərildi. 
Nadirin ordusu Ərdəbilə  gəldi.  Şirvan hakimi Surxay xana 
yazılan fərmanı, Astara hakimi Musa xan öz adamı ilə Surxay xana 
 
164
göndərdi. O, fərman gətirən adamı öldürüb, Musa xana nalayiq 
sözlər yazdı: «Mən Şirvanı ləzgi şirlərinin qılıncı gücü ilə almışam, 
bağdadlı Əhmədin və başqalarının nə həddi vardır ki, bu cür sözlər 
danışsınlar». Buna görə əlahəzrət Nadir, bu məğrur adamı cəzalan-
dırmağı lazım bildi. Şirvanı  fəth etməyi başqa qalaların alınması 
üçün açar saydı. Lakin o, Kür çayının kənarına çatanda, Surxay xan 
Şamaxını buraxıb Dağıstana getdi. Nadir hicri 1147-ci (=1734) ildə, 
aqustos (avqust) ayının 17-də,  Şamaxıya girib, Ərdəbil hakimi 
Məhəmmədqulu xan Səidlini Şirvana hakim təyin etdi. 
Bu zaman eşitdi ki, ləzgilərdən və quldurlardan ibarət bir 
dəstə, Şamaxının üç ağaclığında olan çətin keçidli və Mici adlanan 
yerdə toplanıb, fəsad törətmək üçün fürsət axtarırlar. Onları dağıt-
maq üçün bir dəstə göndərildi, diri və ölü olaraq onlardan 500 
nəfər ələ keçdi. Əsirlərin azad edilməsi haqqında hökm çıxdı. Şir-
van bəylərbəyisi onların hamısını sahiblərinə yetirdi. 
Bu  əsnada xəbər çatdı ki, Surxay xan ləzgilərdən və sairdən 
mürəkkəb böyük bir dəstə ilə Qəbələdə müharibə tədarükündədir. 
Nadir ordunun çadırlarını  və yüklərini oğlu Razqulu mirzə ilə 
bərabər Şamaxı qalasında qoydu. Eylul (sentyabr) ayının 6-da, yün-
gül topxana və 12000 süvari ilə, Surxay xanın sığınağı və qərargahı 
olan Qaziqumuğu almaq üçün hərəkət etdi. Bu yer Dağıstanın 
içərilərində, Şamaxının on mənzilliyində idi. Fars sərdarı Təhmasib-
qulu xana da buyurdu ki, özündən üç gün sonra, 12000 qoşunla 
Surxay xanı  cəzalandırmaq üçün Qəbələyə getsin. Kürə ölkəsi 
mahalından olan Qəbirekin bir mənzilliyində belə bir xəbər yetişdi 
ki, Car və Tala ləzgiləri, Mustafa paşa, Nur paşa və Fəth Gəray sul-
tan səkkiz min rumlu (osmanlı) və tatarla Gəncə valisi Əli paşanın 
əmri ilə Qəbələdə olan Surxay xanın köməyinə gəlmişlər. Ümumiy-
yətlə, Surxay xanın başına 20000 qoşun toplanmışdır. 
O, Təhmasibqulu xanın eşitməsindən daha əvvəl, Qəbələ ilə 
Şamaxı arasında, bir tərəfdən dağa, o biri tərəfdən də meşəyə biti-
şik olan Dəvəbatan adlı yerdə öz tüfəngçilərini yol üzərində yerləş-
dirdi. Onların arxasını da başqa bir dəstə ilə qüvvətləndirdi. Sərdar 

---