Gulistani Irem cur cdr

 
169 
yıtdı. Sərəskər bu hadisədən cəsarətlənib, 100 minə yaxın qoşunla 
onu təqib etməyə başladı. İrəvan yaxınlığında böyük və şiddətli bir 
müharibə başlandı. Sərəskər məğlub oldu, paşalardan və qoşun-
lardan bir çoxu öldürüldü. Bu parlaq qələbədən sonra Gəncə, Tiflis 
və  İrəvan rumluları aman istədilər. Qalaları topxana və  əsirlərlə 
bərabər təslim edərək çıxıb getdilər. 
Bu dövrün hadisələrindən biri də budur ki, Dağıstan ləzgilərin-
dən bir dəstə, üsyan məqsədilə Quba camaatı ilə birləşib, buranın 
hakimi Hüseyəli xan Sultan Əhməd xan oğlunu Xudat qalasında 
mühasirəyə aldılar. Şamxal Xasfulad xan və Dərbənd hakimi çoxlu 
bir cəmiyyətlə köməyə  gəldilər, üsyançılardan 300 nəfərə  qədər 
öldürüldü və əsir alındı, sağ qalanları qaçmağa üz qoydular. 
Şamxal gəlib Dərbənddə olduğu zaman, Avar üsmisi Əmmə 
xan onun ölkəsi üzərinə yürüdü. Pəravul kəndi yaxınlığında onun 
tərəfdarları ilə müharibəyə girişdi. Üsmi özü bir dəstə ilə  bərabər 
öldürüldü, sağ qalanlar nicatı qaçmaqda gördülər. 
Nadir hicri 1148-ci (=1735) ilin yay fəslində, İrəvan yaylağında 
olduğu zaman, mirzə Kafi Nəsirini, Rusiya səfirliyinə  təyin etdi, 
onunla bir fil və bəzi hədiyyələr də göndərdi. Özü isə Gürcüstan iş-
lərini yoluna qoymaq üçün Tiflisə gəldi. Burada Krım valisinin gəl-
məsi xəbərini aldı. 
Bu hadisənin təfsilatı belədir: Abdulla paşa sərəskərliyə  təyin 
edildiyi zaman, Krım xanı adına da sultanın fərmanı sadir oldu. 
Onun Dərbənd yolundan münasib qüvvə ilə  Şirvana getməsi qə-
rara alındı. Nadir bu işdən xəbərdardı. Şirvan bəylərbəyisi Əliqulu 
xanı qabaqcadan başqa dəstələrlə Dərbəndə təyin etmişdi ki, əgər 
Krım xanı o tərəflərə gəlsə, üz-üzə müharibədən çəkinsin və yalnız 
özünü qorusun. Rum padişahı, Sərsəkər Abdulla paşa məğlub 
edilib öldürüləndən sonra, öz ölkəsinin hüdudunu mühafizə etmək 
fikrinə düşdü. Bu məqsədlə Gəncənin keçmiş valisi Əli paşanı vəkil 
təyin etdi ki, gedib yeni sərəskərin xəbərdarlığı ilə iki dövlət arasın-
da  əvvəlki hüdudu müəyyənləşdirsin. Bir fərman da Krım xanına 
yazıb, həmin xanı saraydakı qardaşı  oğlu  İslam Gəray sultan 
 
170
vasitəsilə sürətlə göndərdi ki, o, İran tərəfinə  hərəkət etməsin. 
Həmin xanın Sulaq hüduduna gəlməsi xəbəri yetişdiyi zaman İslam 
Gəray sultan da varid oldu. Nadir həzrətləri  İslam Gəray sultana 
getməyə icazə vermədi. Əbdülbaqi xan Zəngənəni Tiflisdə durma-
ğa məmur etdi ki, barışıq üçün gəlməkdə olan Əli paşanı Gəncəyə 
aparıb, yeni fərmana müntəzir olsun. Özü təşrini-əvvəlin (oktyab-
rın) 23-də Dağıstana gedib, böyük ordusunu Qanıq çayı kənarında 
qoydu, Car və Tala camaatını  cəzalandırmaq üçün bir dəstə ilə 
oraya hərəkət etdi. Onlar qabaqcadan, ucalığı və yolunun çətinliyi 
ilə məşhur olan bir dağın təpəsində sığınaq etmişdilər. Tüfəngçilər 
və cəzairçilər ətrafdan yürüşə başlayıb sığınağın bir tərəfini aldılar. 
Ləzgilər dağların təpələrinə və bucaqlarına dağıldılar, Avarıstanda 
avara düşdülər. Onlardan bir çoxu öldürüldü və  əsir alındı. Mal-
qaraları və mənzilləri qarət edilib yandırıldı.Nadir Şəki və Ərəş yolu 
ilə Şamaxıya gəldi. Burada ikən xəbər yetişdi ki, Krım xanı Dərbənd 
xaricinə  gələndən sonra, Eldar Mürtəzaəli oğlu  Şamxalı Dağıstan 
şamxallığına təyin etmiş,  Şirvan əyalətini Sulxay xana və  Dərbənd 
hökumətini də üsmi Əhməd xana vermişdir. Öz tərəfdarlarına da 
2500 tümən nağd və bir parça qiymətli şeylər bağışlamışdır. Surxay 
xan da öz oğlunu 500 ləzgi ilə  həmin xanın hüzurunda qalmaq 
üçün təyin etmişdir. Bu əsnada, Krım xanı Nadirin hərəkət xəbərini 
eşidib, sürətlə Krıma qayıtdı. 
Nadir  şiddətli qış vaxtında, dağ yolları  və  mənzillərini qar və 
buz tutmasına baxmayaraq, Dağıstan xalqını cəzalandırmaq fikrin-
də idi. Bu məqsədlə Altıağac yolu ilə gedib, Dərəkəndi mənzilinə 
çatdığı zaman, Dağıstan sərdarına bir fərman yazdı. Ondan tələb 
etdi ki, Dərbənddən Təbərsəranın Dərə mahalına gəlib ərzaq top-
lamaqla məşğul olsun. Yükləri və çadırları oğlu  Rzaqulu mirzə ilə 
Şabran yolu ilə göndərdi, özü isə, bir dəstə qoşunla Buduq və Xı-
nalıq qaçaqlarını  cəzalandırmağa getdi. Qoşundan 6000 nəfərini 
Doqquzpara və Axtıpara tərəfinə göndərdi, bir dəstəni də, Qəbir 
tərəfindən qaçaqların yolunu kəsməyə  təyin etdi. O tayfanı  qətl-

---

 
171 
qarət etdikdən sonra, qayıdıb Qurbanın Gilyar adlı  mənzilində öz 
ordusuna yetişdi. 
Təşrini-saninin (noyabrın) 11-də  Dərbənd qalasının  şimal 
tərəfində onun çadırları quruldu. Burada məlum oldu ki, yeni şam-
xal Eldar, üsmi və Surxay Qazanış adlı yerdə toplaşıb, Xasfulad xan 
Şamxalın üzərinə yürümək fikrindədirlər. Buna görə, gecəyə salıb, 
əvvəlcə Məcalisə yürüdü. Burada olan üsminin oğlu Xan Məhəm-
məd, ləzgilərlə bərabər Məcalis dərəsinin başını kəsib döyüşə baş-
ladı. Onların bir qismi öldürüldü, bir qismi əsir düşdü, qalanları da 
qaçıb qurtardılar. O mahalın hamısı paymal oldu, çoxlu qənimət və 
azuqə ələ keçdi. 
Nadir ertəsi gün oradan hərəkət edib, mənzilbəmənzil qətl-
qarət edərək, Xasfulad xan Şamxala mənsub Kübdən kəndinə gəlib 
çatdı. Surxay, üsmi və Eldar hər biri bir tərəfə qaçdı. Xasfulad xan 
isə, öz tərəfdarları ilə hüzura gəldi. Nadir buradan Surxay xanı 
cəzalandırmaq üçün Qaziqumuq tərəfə yola düşdü. O, kanuni-əv-
vəlin (dekadrın) 20-də Qaziqumuğun üç aqaclığında olan Şərrat 
adlı yerə çatdı. Surxay xan da, çoxlu cəmiyyət toplayıb, dağların tə-
pələrini səngər edərək, qoşun keçə bilən bir dərəni tutmuşdu. 
Nadir dörd tərəfdən yürüş etməyə əmr verdi. Əvvəlcə Əfqan dəs-
təsi dağın təpəsini  ələ keçirdi və müharibə alovu şiddətlənməyə 
başladı. O biri dəstələr də dağın ətəyindən yenicə hərəkət etmək-
də idilər ki, ləzgilər qaçmağa başladılar. Onlardan bir çoxu diri 
olaraq ələ keçdi. 
Vaxt olmadığından Nadir həmin yerdə düşüb, cəzairçilər dəs-
təsini dağların təpəsini mühafizə etməyə məmur etdi. Eldar, dağıs-
tanlılar və avarlardan mürəkkəb bir dəstə ilə Surxayın köməyinə 
gəlirdi. O, cəzairçiləri Surxay xanın qoşunu zənn edərək, onların 
arasına gəldi, adamlarından bir hissəsi öldürüldü və  əsir düşdü. 
İrəli getmək çətin idi. Nadir, Qumuq əhalisindən bir neçə  nəfərin 
aman istəmək üçün gəlməsilə kifayətləndi. Ertəsi gün oradan üsmi-
ni cəzalandırmaq məqsədilə Qüreyş qalasına tərəf hərəkət etdi. 
 
172
Nadir Qaziqumuğa yürüş etdiyi zaman, Aqquşa qazisi əhali ilə 
bərabər aman istəyərək təslim olmuşdu. Sonra isə, qazi bir dəstəni 
gizlicə olaraq Surxayın köməyinə göndərmişdi. Buna görə də onu 
cəzalandırmaq lazım idi. Nadir bir dəstəni bu işə məmur etdi. Qazi 
də öz adamları ilə döyüşə çıxaraq məğlub edildi. Onlardan bir çoxu 
qırıldı, qalanları da əsir alındı. Ertəsi gün, qazi etdiyi əməldən peş-
man olaraq, Nadirin dərbarına gəlib əfv istədi və onun tərəfindən 
bağışlandı. Aqquşa əsirləri də azad edildilər. 
Nadir Qüreyş qalası  ətrafına çatdıqda, üsmi öz qızını onun 
hərəmxanasına yola saldı, mötəbər adamlardan bir neçəsini də əfv 
diləməyə göndərdi və Nadir tərəfindən bağışlandı. Nadir bu qızı 
Hüseynəli xan Sultan Əhməd oğluna verdi. Bir müddətdən sonra o 
dəli olub Qubadan Başlıda olan Əmir Həmzə üsminin evinə getdi. 
Doqquzpara  ətrafının ləzgiləri peşkəş olaraq 1000 baş at və 
mötəbər ailələrdən bəzi adamları girov tərzilə Nadirə təqdim etdi-
lər. Təbərsəran kəndxudaları da tələb olunan ailələri vergi topla-
yanlarla (mühəssillərlə) birlikdə  Dərbəndə göndərib, xidmət və 
itaətə hazır olduqlarını bildirdilər. 
Nadir, Dağıstan işlərini bu surətlə  bitirib,  Xasfulad  xanı  və o 
ölkənin sair başçılarını ləyaqətli təltifata nail edərək, qayıtmalarına 
icazə verdi. Sonra, atının cilovunu Muğan səhrasına çevirdi. Qubanın 
«Həsənqala»sına gəldikdən sonra, bir neçə nəfər yaxın adamları ilə 
ordudan qabağa düşüb, çətin keçidli altı  mənzillik bir yolu bir 
gecə-gündüzlə keçib, Ağsu qalasına yetişdi. Buradan da kanuni-
saninin (yanvarın) 13-də, Muğan səhrasındakı ordugahına gəldi. 
Qabaqcadan ölkənin hər bucağına fərmanlar göndərilmişdi ki, 
hakimlər,  əyan, üləma və  hər vilayətin rəisi kanuni-əvvəlin 15-də 
Muğan səhrasında hazır olsunlar. Həmçinin hökm olunmuşdu ki, 
Kür və Araz çaylarının qovşağı olan Cavad keçidi yaxınlığında, ağac 
və qamışdan karvansara, məscid, hamam və ali imarətlərlə bərabər 
12 min ev tikilsin. 
Vilayətlərdən gələnlərin sayı təqribən 100000 nəfərə yaxın idi. 
Bir aydan ziyadə  çəkən müşavirə  və danışıqlardan sonra, Nadir 

---