Gulistani Irem cur cdr

 
177 
dən gəldiyi qədər, yurdlarını yandırıb qarət etdi və əkinlərini dağıt-
dı. Bundan sonra, Dağıstanın sair mahallarında sığınaq və məskən-
ləri dağıtmaqla məşğul oldu. Nadirin qoşunları, qurdun sürüyə və 
selin binalara tutduğu toyu onlara tutdu. 
Şamxal və Surxay xan çox vaxt Nadirin yanında idi. Üsmi 
Qüreyş qalasında gizlənmişdi. Dağ başında olan bu qalanın ətrafı 
meşəlik və ağaclar olub, keçilməz dar bir yolu var idi. Nadirin ordu-
su onun üzərinə yürüş etdi. Şiddətli hücumdan və üç gün davam 
edən qanlı müharibədən sonra, üsmi Avarıstana qaçdı. Qaladakılar 
və Qaraqaytaq əhalisi də təslim olub aman istədilər. Daş və kərpic-
dən tikilmiş bu möhkəm qala (Qüreyş qalası), yer ilə yeksan edildi. 
Məhəmmədəli xan Qırxlını Dərbənd hakimi təyin edib, qoşunun bir 
hissəsini də onun ixtiyarına verdi. 
Nadir hicri 1155-ci (=1743) ildə, kanuni-sani (yanvar) ayının 
28-də Muğana tərəf yola düşdü. Bu zaman qar, yağışın və palçığın 
çoxluğundan qoşunun çətin vəziyyəti bir dərəcəyə çatmışdı ki, 
Dərbənddən Kür çayı  kənarına qədər olan məsafə 40 mənzil ol-
muşdu. Nadir burada Heydər bəy Əfşarı xanlıq ləqəbilə Şirvana ha-
kim təyin edib, özü Rum hüduduna getdi. 
Bu zaman, keçmişdə Azərbaycan hüdudunda özünü Şah Sultan 
Hüseynin oğluyam deyə  qələmə verən,  əsl-nəsəbi naməlum Sam 
adlı bir nəfər ortaya çıxdı. Azərbaycanda hökmranlıq etməkdə olan 
İbrahim xan, onu tutaraq burnunu siyirib buraxdı. O da Dağıstana 
getdi.  İtaətsizlik göstərərək, Avarıstana qaçmış olan Surxay xanın 
oğlu Məhəmməd burnukəsik Samı əldə bəhanə edərək, başına bir 
qədər cəmiyyət topladı. Təbərsəran və  Dərbənd  əhalisini təhrik 
edərək,  Şirvan  əhalisilə danışığa və  məktublaşmağa başladı. Mə-
həmmədəli xan əhvalatı Nadirin dərğarına bildirincə, Heydər xan 
onun köməyinə göndərildi. Dağıstan və Dərbənd əhalisinin vəziy-
yəti  şirvanlılara da təsir etmişdi. Heydər xanı  Şabran və  Şamaxı 
arasında tutub həbs və bir neçə gündən sonra öldürüb mallarını 
qarət etdilər. 
 
178
Onların dəvətinə görə, Surxay xanın oğlu Məhəmməd xan, 
Sam mirzə ilə gəlib, Şabran qalasını mühasirə etdi (bu qalanın ha-
sarlarından bəzisi çayın sol kənarında indi də qalır). O, lağım vasi-
təsilə, bu gün də asarı görünməkdə olan qala hasarının bir hissə-
sini dağıtdı. Beləliklə, qalanı alıb Ustacallı Abdal xanı tərəfdarları ilə 
bərabər öldürdü. Məhəmməd xan, Abdal xanın qızını aldı və ondan 
II Surxay xan doğuldu. Məhəmməd xan buradan gedib, Şirvanın 
mərkəzi olan Ağsu şəhərini aldı. Şabran və Təbərsəran əhalisi də, 
istər-istəməz ona təslim oldu. 
Bu zaman, Dərbənd nahiyəsindəki Qəbir qalasının mühafizə-
sinə təyin edilən muğanlı bir dəstə, yoldaşları olan bir dəstə əfşarı 
öldürdülər və qalanı  ləzgilərin ixtiyarına verib, özləri Məhəmməd 
və Sama qoşuldular. Məhəmməd xan bu hadisədən sonra, Dərbən-
din rəis və şərirlərindən və onların muğanlı yoldaşlarından bəzisini 
öldürdü, digərlərini də kor edərək Muğana göndərdi, çünki o, mu-
ğanlıların fəsad salmasından şübhələnməkdə idi. Özü isə, Dərbən-
din qala və bucaqlarını möhkəmləndirməklə məşğul oldu. 
İrəvanda olan Azərbaycan sərdarı  Aşur xan Əfşar, bu xəbəri 
eşidincə başındakı cəmiyyətlə Şirvana yürüş etdi. Gəncə bəylərbə-
yisi Camışgəzək Hacı xanla bərabər Kür sahilində Kərim xan Əfşar 
Muğana məmur edildi, bir dəstə qoşun da Aşur xanın köməyinə 
göndərildi. Onun ardınca,  Şahzadə  Nəsrulla mirzə  və  Fətəli xan 
Əfşar 15 min qoşunla Şirvana yürüş etdilər. Əmr mucibincə, Fətəli 
xanı qabaqca göndərdi ki, Aşur xana qoşulsun. Hicri 1155-ci 
(=1743) ildə, kanuni-əvvəlin (dekabrın) 24-də, Məhəmməd və Sam, 
ləzgilər və şirvanlılardan mürəkkəb külli cəmiyyətlə, Şah bağı yuxa-
rısındakı dağın təpəsindən aşağı enib, döyüşə hazırlandılar. Fətəli 
xan və  Aşur xan da buraya çatıb müharibəyə başladılar və qalib 
gəldilər. Bayraq və naqaraxanaları ilə bərabər 1000 nəfərdən artıq 
əsir  ələ keçirildi. Bu müharibədə Surxay xanın oğlu Məhəmməd 
yaralandı və sağ qalanlarla bərabər Dağıstana qaçdı.  Sam da aza-
cıq bir dəstə ilə Gürcüstana getdi. Xanlar Ağsu qalasını mühasirə 
edərək, bir neçə gündə aldılar. Qalanı mühafizə etməyə təyin olu-

---

 
179 
nan ləzgilərin bir çoxunu əsir tutub şəhəri qarət etdilər. Bu hadisə 
indi də “Allahdad” adı ilə məşhurdur. 
   Bundan bir az sonra, Nadih şah Rum hüdudundan qayıdıb, 
Bərdə ətrafında ələfli və sulu bir yer seçərək, qışlaq yeri təyin etdi. 
Burada ağac və qamışdan neçə min ev və ali imarətlər saldırıb yer-
ləşdi. Qışın  şıddətli olmasına baxmayaraq, kanuni-saninin (yanva-
rın) 11-də subay əsgərlərdən bir dəstə ilə Dağıstana hərəkət etdi. 
Cavad körpüsündən keçərək, hər yerdə iki mənzili bir etməklə, sür-
ətlə irəlilədi. Kanuni-saninin (yanvarın) 24-də, Dərbənddən keçib, 
qoşunu 4 hissəyə böldü. Buralarda tam xətircəmliklə sakin olan bü-
tün tayfalar, belə bir fəsildə onun buraya gəlib çıxmasını təsəvvür 
etmirdilər. Nadir şah bu tayfaların hamısını qarət edib, saysız-he-
sabsız qaramal və qoyun ələ keçirdi. 3-4 gün çalınıb-çapıldıqdan 
sonra Dağıstan rəisləri və qoşun başçıları Nadir şahın hüzuruna gə-
lib, onun nəvaziş və ehsanına nail oldular. 
Nadir  şah qurban bayramı günü, Dərbəndə qayıdıb, buranın 
işlərini də nizama saldı. Sonra Təbərsəran yolu ilə şübatun (fevra-
lın) 5-də, orduya varid oldu. 20 gün də burada qalıb, ot və ələf az 
olduğundan, Kürün şimal tərəfinə keçərək, Ərəş mahalında çadırla-
rını qurdu. Hicri 1157-ci (=1744) ilin baharında, buradan Şəki yay-
laqlarına getdi. Bir zaman orada qaldıqdan sonra, Qurban oğlu 
Hacı  Çələbi ilə  bərabər öz məliklərini öldürərək Gələsən-Görəsən 
qalasına çəkilmiş şəkililərin üzərinə yürüdü və onlarla müharibəyə 
başladı. Yerin keçilməz və  çətinliyinə görə, heç bir nəticə  əldə 
edilmədi. Cevzanın (mayın) axırında və haziranın (iyunun) əvvəlin-
də Qarabağın Xaçın yolu və Miyaguh təriqilə İrəvanın Göyçə yay-
lağına gəldi. Buradan da Rum qoşunlarına qarşı müharibəyə gedib 
qalibiyyətdən sonra onlarla barışdı. 
Həmin il Şirvanda şuluqluq oldu. Şərir və dələduz adamlar əl-
siz-ayaqsızların malına və canına qəsd edirdilər. Hakimlər bunların 
öhdəsindən gələ bilmirdilər. Bu zaman, ixtilal səbəblərindən və Na-
dirin  əhvalından törəyən dəyişiklikdən  əlavə, Rum Xandigarı da, 
məzhəb ixtilafını əldə bəhanə edərək, Dağıstan əhalisini İran höku-
 
180
mətinin  əleyhinə  təhrik edirdi. Verilən fərmanlar mucibincə o, 
Əhməd xan üsmiyə vəzirlik mənsəbi, onun oğlu Xan Məhəmmədə 
paşalıq ləqəbi, Cənqutay bəyə  Əhməd xanın silahşuru,  şamxallıq 
mənsəbi və 20 kisə nağd pul, Məsum və Qadı adlı  Təbərsəran 
hakimlərinin hər birinə iki tuğ  və 200 tümən nağd pul, zaxurlu 
Məhəmməd bəyə Zaxur sultanlığı ilə bərabər iki tuğ və bir qədər 
də nağd pul verərək, bu ölkənin işlərini qarışdırmaq və  iğtişaş 
salmaq fikrində idi... 
(Nadir şah) Xarəzm səfərindən qayıtdıqdan sonra, onun bey-
ninə xudbinlik və fatehlik qürurundan əlavə, bədgümanlıq fikri və 
cürbəcür vəsvəsələr yol tapmışdı. Tərəfdarları ilə gözəl rəftarı tərk 
edərək, zülm və şiddət göstərməyə başladı. Fədakar əmirlər, xanlar 
və  sədaqətli məmurlar səbəbsiz çəkçevirə salınırdılar, amansız 
cəlladların qılıncı ilə öldürülürdülər, iqtidarlarından artıq tələbat 
nəticəsində vergi toplayanların (mühəssillərin) çubuğu altında can 
verirdilər. Mülki işlər tamamilə nizamdan düşdü. Rəiyyətin  əlsiz-
ayaqsızları zalımların təpikləri altında əzildi, bədəfkarların və düş-
mənlərin arzuladığı kimi, ölkənin hər bir tərəfində iğtişaş və hər bir 
işdə nizamsızlıq  əmələ  gəldi. Nadir şahın abad etdiyi İran ölkəsi, 
özünün zülmündən viranəliyə çevrildi. 
Nəhayət, hicri 1160-cı (=1747) ildə, mayis (may) ayının 9-cu 
gecəsi, Xorasanın Fəthabad adlı  mənzilində, Xəbuşanın iki ağaclı-
ğında, onun qəhr və  qəzəbinə duçar olmuş qardaşı  oğlu  Əliqulu 
xanın təhrikilə, əmirlərindən və yaxın adamlarından bir neçə nəfər 
onu öldürdülər. 
Bu hadisədən sonra, İranın bütün vilayətlərinə  iğtişaş düşdü. 
Şirvan ölkəsi hamısından artıq qarışıqlıq və şuluqluq mənbəi oldu. 
Buranın hər bir diyarı müstəqil olaraq bir əmirin hökumət mərkəzi-
nə çevrildi. 

---