17
Kəşək tayfası çərkəzlərdir, onları qədim
rus tarixçiləri kasoq,
Os (Osetin) tayfasını isə kasaq adlandırırlar.
Məhəmməd Rəfi Əbdürrəhim oğlu Şirvaninin
1
öz tarix kita-
bında qeyd etdiyinə görə də, burada üç məmləkət vardır: 1) Dəşt,
2) Zirihgəran və 3) Avar. Avar yaşayış və nəqliyyat yolları etibarilə
ölkələrin ən çətini hesab edilir. Çamçiyan öz tarixində bu vilayətdə
dörd ölkə olduğunu göstərir: 1) Alan, 2) Basalas, 3) Haptaq və 4)
Hun. “Dərbəndnamə” müəllifi, İsfəndiyar və Nuşirəvanın təqsimatı-
na görə, buranı dörd məmləkətə bölmüşdür: 1) Gəlbax, 2) Tuman-
şah mülkü, 3) Qaytaq və 4) Dağlıq Qumuq.
Bu təqsimatın hamısı indiki vəziyyətlə də uyğundur.
Birinci məmləkət - Alan və ya Sulağın o tərəfindəki Qumuq
Gəlbaxı, Mıçıqıç və Kiçik Qabardıdan ibarət olmuşdur.
İkinci məmləkət - Tumanşah mülkü, ya Haptaq ya da, birinci
bölgüyə görə,
Qaytaq ölkəsidir ki, Şamxal və Üsmi mülklərinin
aşağı qismini təşkil edir.
Üçüncü məmləkət - Dağlıq Qumuq, ya Hun, ya da Avar ölkə-
sidir ki, Qaziqumuq və Avarıstan mülkünü təşkil etmişdir.
Dördüncü məmləkət - Baslas, ya Zirihgəran, ya Sərir, ya da,
axırıncı bölgüyə görə, Qaytaq ölkəsidir ki, Qaytağın yuxarı hissə-
sindən, Aqquşa və Sürhi mahallarından ibarətdir.
Başlı şəhərinin adı Baslas sözündən dəyişmədir. Qumuq, Bətə-
ləmyusun
2
dediyinə görə, Kam və ya Kamak tayfasının qalıqlarıdır.
Bu mülk onların adı ilə adlanmışdır. “Rövzətüssəfa”
3
müəllifinin və
1
Məhəmməd Rəfi Əbdürrəhim oğlu Şirvani –XVI əsrin ikinci və XVII əsrin birinci
yarısında yaşamış Azərbaycan alimidir. Azərbaycan və Dağıstan tarixinə aud bəzi
əsərləri vardır. «Risaleyi-rüstəm xaniyyə» adlı kitabını Dağıstan xanlarından
Rüstəm xanın adına yazmışdır.
2
Bətləmyus (Ptolemey) məşhur yunan riyaziyyatçı və astronomlarındandır, II əsrin
birinci yarısında anadan olmuşdur. «Coğrafiya» adlı əsərində Albaniya və Ermənis-
tan haqqında da məlumat vardır.
3
Şərqdə yetişən ən məşhur tarixçilərdən Mirxondun əsəridir. 1433-cü ildə Bəlxdə
anadan olmuş və 1498-ci ildə Heratda vəfat etmişdir. Mirxondun 7 cilddən ibarət
olan «Rövzətüssəfa» adlı əsəri, teymurilər dövrünun sonlarında yazılmış ən mühüm
tarix kitabıdır. «Rövzətüssəfa» kitabı, bir hesabla, Şərq tarixinin bir ensiklopediyasıdır.
18
başqa tarixçilərin dediyinə görə, onlar Yafəsin oğlu Kamak və ya
Kamarı nəslindəndirlər. Bunlar Yafəsin Bulqar adlı oğlunun adını
daşıyan yerdə sakin idilər. Ehtimala görə o yer Kiçik Qabardı ölkə-
sində olan Balğar adlı yerdir. Balğar və onun ətrafında olan Çəgəm,
Baxsan, Bizənki əhalisi və başqaları indi də türk dilində qumuq ləh-
cəsilə danışırlar. Məlum olur ki, bunlar bir tayfadırlar.
Bu məsələni
“Həbibüssiyər”
1
və sair kitablar da təsdiq edir.
Bu mənbələrin yazdığına görə, Əmir Teymur Toxtamış xanı
məğlub etdikdən sonra öz qoşununun başçılarına Qumari çayının
kənarında ənam vermiş və Qum boğazında qışlamışdır. Qumari
adlanan bu çay Terek çayı yaxınlığında olub, indi türkcə Kumi və
rusca Kuma adlanır. Əlifin vava və kaf, qaf və ğəyn hərflərinin bir-
birinə çevrilməsi uzaq deyildir. Təsəvvür etmək olar ki, Qaytaq və
Həptaq ya bir mənada olub, ya da bir-birindən dəyişmədir, ya da
ki, Tağ mütləq Dağıstanın adı imiş. Şamxal mülkünə «həp» - yəni
hamı - sözü əlavəsilə «Həptaq», Üsmi mülkünə də, Keyxosrov və
sair Kəyan padişahlarına nisbətilə, ya da böyük və uca mənasına
gələn «key» sözü əlavəsilə Keytaq demişlər.
Sözlərin işlənməsində
ta dala, kaf və ğəyn hərfləri də qafa və biləks dəyişilmişdir.
Hun tayfası haman Ğun adlanan tayfadır. Moisey Xorenskinin
yazdığına görə, miladi tarixin V əsrində Xəzər dənizinin qərb sahi-
lində sakin imişlər. İndi yeri məlüm olmayan Varçan, bunların ən
böyük şəhəri olmuşdur. Simaca kafir, qaniçən, talançı və cəsur olan
bu tayfa, qədim zamanlarda Çin hüdudundan Qıpçaq çölünə və
Xəzər dənizi ilə Qara dəniz arasındakı sahəyə gələrək, hədsiz zülm-
lər etmişlər. Bunların padişahı Atilla... müxtəlif tayfaları, hətta Ma-
carıstanı da, özünə tabe etmişdi. Qostəntiniyyədən xərac alırdı.
1
«Rövzətüssəfa» müəllifi Mirxondun nəvəsi Xandəmirin əsəridir. Xandəmir özu də
məşhur tarixçilərdəndir. 1475-ci ildə Heratda anadan olmuş və 1535-ci ildə
Gucəratda vəfat etmişdir. Xandəmir bir sıra tarixi əsərlər yazmışdır ki, bunlardan ən
böyuk və ən qiymətlisi «Həbibüssiyər» adlı kitabdır. Xandəmir «Həbibüssiyər»də
dünyanın yaradılışından Şah İsmayıl Səfəvinin vəfatı tarixinə qədər olan hadisələri
təsvir edir.
19
Hicri 454-cü ildə vəfat etdikdən sonra, övladı arasında gedən
çəkişmələr nəticəsində Ğun dövləti dağıldı.
Miladi IV əsr tarixçilərindən Ammian Martsellinin
1
yazdığına
görə, ğunlar öz üzlərini bıçaqla çərtirdilər ki, saqqalları çıxmasın.
Onların əksəri bədşəkil, boynu yoğun olub, heyvana bənzəyirdilər.
Bitkilərin yarpaq və köklərini və çiy əti yəhər altında qızdırıb yeyər-
dilər. Evləri yox idi, hətta onu istəmirdilər. Çöllərdə, meşələrdə və
dağlarda keçinirdilər. Onların paltarı kətandan və heyvanat dərisin-
dən olub, bədənlərində çürüyərdi.
Özlərini isti-soyuğa, aclıq və su-
suzluğa vərdiş etdirərdilər. Ancaq camaat müşavirəsi olan zaman
atdan enərdilər. Həya və əxlaq sahibi deyildilər. Talançı, qaniçən,
qanun bilməyən, yalançı və dinsiz idilər. Atillanın yanında olan
Rum səfirlərindən Prist belə nağıl edir: Biz onunla orduda görüş-
dük. Rum qeysərinin hədiyyələrini son dərəcə kibr və qürurla qəbul
etdi. Bizə buyurdu ki, istirahət zamanı onunla bərabər yaşadığı
yerə gedək. Qızlar uzun və ağ paltarlarda onu qarşılayıb, skif dilin-
də şerlər oxuyurdular. Hündür və uca bir yerdə çubuq hasarla əha-
tə edilmiş və ağacdan qayırılmış bir imarət var idi. O hər gün səhər
çağı evinin qapısında oturub, xalqın divan işlərilə məşğul olurdu.
Gündüz müxtəlif tayfaların elçilərini qəbul edib,
gecə onlar ilə
bərabər yemək yeyərdi. Qonaqlar üçün gümüş qablarda və qızıl
camlarda, özü üçün isə ağac qablarda yemək-içmək gətirdərdi.
Yeməkdən sonra Ğun şairləri gəlib onun zəfər və fütuhatından
bəhs edən şeirlər oxuyardılar. Bu zaman onun qoşunu şadlanar,
qocalar isə davadan geri qaldıqları üçün həsrətlə ağlardılar...
Rum səfirlərindən bir nəfər onu (Atillanı) öldürmək istədi. Atil-
la bunu bilib, özü üçün təhqir hesab edərək, ona cəza vermədi. Ola
1
Ammian Martselli - Roma tarixçilərindəndir, 330-cu ildə anadan olmuşdur.
«Roma dövlətinin tarixi» adlı məşhur əsəri 96-378-ci illərin hadisələrini təsvir edir.
Ammian Martsellinin bu əsərində Azərbaycan haqqında da qiymətli qeydlər vardır.
20
bilsin ki, Atil çayı Atilla adından və ya Atillanın adı bu çayın adın-
dan alınmışdır.
Dağlılara ləzgi adının verilməsi, Laz qovmilə qarışmaları mü-
nasibətilə ola bilər. Lazlar miladın III əsri sonunda Kolxidada ya-
şayırdılar. Sərmat padişahı Qıpçaq çölündən gəlib, onları məğlub
etdi. Lazlar V əsrdə albanlar və iverlər ilə bərabər Rum və İran ara-
sında uzun müddət davam edən müharibələrə qarışırdılar. VI və VII
əsrlərdə dəbunların dövləti mövcud idi. Bunların padişahlarından
Qubaz və Xoryan şöhrət sahibi olmuşlar. Bu tayfanın qalıqları indi
də Qara dənizin cənub-şərqində sakin olub, yazılarında öz adlarını
layiqi deyə yazırlar.
Bir
çox tarixçilər Ermənistan, İveriya, Kolxida və Albaniyanı bir-
birindən ayıra bilməmişlər. Bu cəhətdən bəzi ixtilaflar meydana
çıxmışdır...
«Həbibüssiyər» sahibinin yazdığına görə, Ermənistan ölkəsinə
daxil olan Tiflis şəhərini, Həbib ibni-Səlma Osmanın xilafəti zama-
nında ələ keçirdi. Bura həmişə xəlifələrin ixtiyarında olmuşdur.
Bunu, Tiflisdə ərəblər tərəfindən zərb edilən dirhəmlər də göstərir.
İveriya dağlıq yerdə olub, Dağıstanın qərb tərəfindədir. Başa-
çıq (İmeretiya) da onun şərq hissəsindədir. Erməni tarixçiləri qədim
gürcüləri ivros, yəni dağlı adlandırırdılar.
Yaqutun
1
yazdığına görə, gürcülər hicri V əsrin sonlarına doğ-
ru, İrandakı iğtişaşdan istifadə edərək, Kürün sağ sahilində qətl və
qarətə başladılar; daha sonralar,
səlcuqi Sultan Məhəmmədin oğ-
lanları, Sultan Mahmud ilə Sultan Məsud arasında gedən müharibə
zamanı Tiflis şəhərini ələ keçirdilər.
Başaçıq (İmeretiya) düzlərini, Minqreliya və Quriyanı Kolxida
hesab etmək olar. Şirvan və Dağıstan isə, birgə olaraq Albaniya
olmuşdur.
1
Yaqut Həməvi -1178 və 1179-cu ildə anadan olmuş və 1229-cu ildə Hələbdə və-
fat etmişdir. Yaqut, şərqin ən məşhur müəlliflərindən biridir. O, tarix və coğrafiyaya
aid bir sıra qiymətli əsərlər yazmışdır. Bu əsərlərdən biri də «Mö'cəmülbüldan»dır.
Səkkiz cilddən ibarət olan bu kitab mükəmməl bir coğrafiya lüğətidir.