Gülsüm Hüseynova
Yüklə 4,4 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Gülsüm Hüseynova.
- Tat dilində leksik-semantik söz qrupları.
Gülsüm Hüseynova. Tat dilinin leksikası 152 152 «irəli düşmək» və s. Gülsüm Hüseynova. Tat dilinin leksikası 153 153 III FƏSIL TAT DİLİNİN XÜSUSİ LEKSİKASI Tat dilində leksik-semantik söz qrupları. Məlumdur ki, «Dilin leksik sistemində lüğət tərkibinə daxil olan bütün sözlərin mövqeyi, mahiyyəti, mənşəyi, söz qrupları, sözün istifadə dairəsi və üslubi xüsusiyyətləri, leksik tərkibin həcmi və inkişaf prosesi və s. öz əksini tapır» (213, 24). Dildə olan və ya dilin daşıyıcılarının nitq prosesində istifadə etdikləri sözlər qeyd olunmuş cəhətlər əsasında öyrənilir, təsnif edilir, qruplaşdırılır. Dilin lüğət tərkibi müəyyən sayda sözlərdən təşkil olunur. Zaman keçdikcə sözlərin miqdarı dəyişir, lüğət tərkibində artım baş verir. Dilə yeni sözlər daxil olur. Yeni sözlərin yaranması yeni anlayışlarla bağlı olaraq meydana çıxır. Müasir dövrdə isə yeni anlayışlar daha çox elmi-texniki tərəqqi ilə əlaqədar meydana çıxır. Aydındır ki, cəmiyyətdə baş verən dəyişikliklər bütün dillərin lüğət tərkibinə təsir göstərir. Bu barədə Azərbaycan tatlarının dili də istisna təşkil etmir. Bu dilin də lüğət tərkibi daim dəyişilir, zənginləşir. Lüğət tərkibinin həcmi artdıqca, bura daxil olan sözlərin müəyyən qruplar üzrə bölgüsünə ehtiyac yaranır. A.Qurbanov yazır: «Yer üzündə mövcud olan dillərin leksik sisteminin ümumi mənzərəsini iki böyük tərkib hissəsinə ayırmaq olar: a) appelyativ leksika; b) onomastik leksika» (92, 392). Eyni bölgünü Azərbaycan tatlarının dilinin lüğət tərkibinə də tətbiq etmək mümkündür. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, onomastik vahidlər yalnız onomastik lüğətlərdə yer alır. Bu sözlər dilin adi lüğətlərinə daxil edilmir. Appelyativ leksika isə müxtəlif qruplarda birləşdirilə bilər. Gülsüm Hüseynova. Tat dilinin leksikası 154 154 Burada ilkin tədqiqat üçün iki qrupu fərqləndirmək özünü doğruldur: ümumişlək leksika, terminoloji leksika. Ümumişlək leksik fonda daxil olan sözlər dilin bütün funksional sahələrində işlənən sözləri əhatə edir. Terminoloji leksika isə ayrı-ayrı sahələrin terminlərini özündə birləşdirir. Azərbaycan tatlarının elmi dili Azərbaycan dilidir. Ona görə də bu dildə əksini tapan terminlər Azərbaycan dilindən və ya Azərbaycan dili vasitəsi ilə alınmış sözlərdən ibarətdir. Azərbaycan dilinin terminologiyası həm ümumi planda, həm də ayrı-ayrı sahə terminologiyaları üzrə tədqiq edilmişdir. Bu baxımdan Azərbaycan tatlarının dilində işlənən terminləri ayrı- ayrı elm sahələri üzrə qruplaşdırıb öyrənmək elmi əhəmiyyət kəsb etmir. Burada məsələnin başqa bir cəhətini ön plana çəkmək elmi-nəzəri maraq doğurur. Azərbaycan tatlarının dilinə keçən terminlər hansı sahələrə mənsubdur, hansı terminlər tat dilinə keçir və bu keçidi doğuran səbəblər hansılardır? Bu leksikanı müəyyən elm sahələri üzrə qruplaşdırmaq mümkündürmü, yaxud tat dilində işlənən terminlər müştərək terminlərdir? Terminlər ümumi dünyagörüşlə bağlıdır, yaxud spesifik sahəyə mənsubluqla seçilir. Məlumdur ki, terminlərin müəyyən qismi ümumişlək sözlərə doğru inkişaf keçir. Yəni sahə termini dildə yüksək işləklik qazanaraq, ümumişlək leksik layın vahidinə çevrilir. Tat dilinə bu zəmində keçən terminlər əslində ümumişlək leksik vahidlər kimi səciyyələndirilməlidir. Dil özü sistem təşkil etdiyi üçün onun şöbə və bölmələri də sistem təşkil edir və sistem münasibətlərinə malik olur. Leksikada sistem münasibətləri «semantik sahələr» nəzəriyyəsində əksini tapmışdır. «Leksikanın sistemliliyi bir sıra ekstralinqvistik və linqvistik amillərlə bağlıdır. Bunlardan birincisi obyektiv gerçəkliyin əşya və hadisələrinin bir-biri ilə əlaqədar Gülsüm Hüseynova. Tat dilinin leksikası 155 155 olmasıdır. İkinci amil insan təfəkkürünün sistemləşdirici fəaliyyəti ilə bağlıdır. Bu fəaliyyətin əsasını qavrama və dərketmədə eyniyyət və fərqlərə əsaslanmaq, məchulu məluma görə tanımaq üsulu təşkil edir» (31, 3). Tat dilinin lüğət tərkibinin zənginləşməsində semantik söz qruplarının xüsusi mövqeyi var. «Semantik söz qrupları fikrin söz çeşidini artıran əlvan rəng çalarları yaradan vahidlərdir. Məna yükünü dərinləşdirən, söz təkrarından yayındıran sinonimlər, ziddiyyətli dünyanın söz cildi olan antonimlər, bir kökdən, bir qəbildən şaxələnən bir neçə məna əks etdirən omonimlər bütün dövrlərdə ədəbi dilin bədiilik- emosionallıq yaradan üslubi vahidləri olmuşdur» (127, 204). Y.S.Stepanov göstərir ki, hər bir dilin lüğət tərkibində sintaksisin subyektlərinə və predikatlarına aid olan söz qrupları var. Subyekt və predikata aidlik universal mahiyyətli dil hadisəsidir (286, 6). Dillər üçün müştərək olan bu aidlik əsasında predmet və əlamət terminləri daxili formasına görə subyekt və predikatı qarşılaşdırmanın məntiqiliyinə daha çox uyğun gəlir. Sözün ilkin mənası onun əşyavi mənasıdır. Əşyavi məna termini «real məna», «maddi məna», «leksik məna», «əsas məna», lüğəvi məna anlayışları ilə eyniyyət təşkil edir. «Əşyavi məna» nominasiya ilə bağlıdır. Adlarda bu məna aşkar hiss olunur. Məsələn, isimlər konkret olaraq əşyanın adını bildirir. Nominativ məna birbaşa predmetə, hadisəyə, hərəkətə istiqamətlənir. Bu mənadan başqa, sözün okkazional, kombinativ, ekstensional, intensional, uzual və s. mənaları ola bilər. Belə mənaların əksəriyyəti nitq prosesində sözdən istifadə zamanı meydana çıxır. Nominativ mənalarına görə də sözlər müəyyən bir sistem daxilində qruplaşa bilir. Bu halda onların hansı sahə, hansı tematika ilə bağlılığı əsas götürülür. Dilçilikdə bu məsələ uzun müddət sözlərin tematik bölgüsü Yüklə 4,4 Mb. Dostları ilə paylaş:
|