Gülsüm Hüseynova
Yüklə 4,4 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Gülsüm Hüseynova.
- Tat dilində antonimlər.
Gülsüm Hüseynova. Tat dilinin leksikası 119 119 Azərbaycan dilində sinonimlərə dair tədqiqatda göstərilir ki, «Alınma şəkilçilərin sinonimliyi nəticəsində düzələn eyniköklü sinonimlər iki fars, yaxud da bir fars və bir ərəb şəkilçiləri ilə düzəlir: 1) fars mənşəli -pərvər və -pərəst, -gir və -xor, -gah və -gədə, -bir və -na, -gir və -pərəst, -kar və -baz sinonim şəkilçiləri xasiyyət mənalı sinonim sifətlər əmələ gətirir; məs: qunaqpərəst-qonaqpərvər, maarifpərəst- maarifpərvər, dilgir-dilxor, atəşgah-atəşgədə, biinsaf-nainsaf, pulgir-pulpərəst, sehrkar-sehrbaz və s.; 2) fars və ərəb dillərindən alınmış bi- və bila-, -cat və -iyyət, bi- və -la şəkilçiləri də sinonim sözlər əmələ gətirir; məs: biaram- bilaaram, ədvəcat-ədviyyat, biməz-həb-laməzhəb və s.; 3) rus və fars dillərindən alınmış sinonim -nik və -dan, -turq və - nəvis şəkilçiləri ilə yalnız çaynik-çaydan və dramaturq- dramnəvis sinonimləri Azərbaycan dilində işlədilir» (67, 109). Bu halların tat dilində üzə çıxmasının əsas səbəbi sözlərin Azərbaycan dili vasitəsi ilə birbaşa alınmasıdır. Deməli, göstərilən alınma sinonim şəkilçilər bilavasitə tat dilində sözdüzəltmə prosesində sinonim cərgənin üzvlərini əmələ gətirmir. Sinonim cərgəyə daxil olan sözlər Azərbaycan dilindən hazır şəkildə alınır. Tat dilinə keçərkən bu alınma və ya alınma ünsürlü sözlərdə fonetik dəyişmələr baş verir. Tat dilində antonimlər. Leksik bir kateqoriya kimi antonimlərin əsas xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki, ziddiyyət, əkslik antonim cüt yaradan sözlərin leksik mənasından irəli gəlir. Nitq prosesində müəyyən əlaməti, keyfiyyəti qiymətləndirmək, predmetin məkan daxilində yerləşmə xüsusiyyətini ifadə etmək, əşyanın kəmiyyətini bildirmək, hadisənin baş vermə zamanına münasibətini aydınlaşdırmaq lazım gəlir. Belə hallarda Gülsüm Hüseynova. Tat dilinin leksikası 120 120 müqayisə, iki xüsusiyyətlə bağlı vəziyyəti dəqiqləşdirmə tələb olunduqda antonimlik aşkar hiss olunur. Çox zaman antonim cütü təşkil edən hər iki sözün eyni zamanda istifadə edilməsi vacib olmur. Məs.: Uşuna xuneyşun pirvayiyi. «Onların evləri lap yaxşıdır». Bu cümlədəki pirvayi «yaxşı» sözü tat dilinin Abşeron ləhcəsində, əsasən, Balaxanı tatlarının dilində işlənir. Söz evin keyfiyyətini təyin edir. Təbii ki, təyinetmə müqaisə və qiymətləndirmə ilə bağlı olur. Evin yaxşılığı müəyyən əlamətlər əsasında təyin edilir. Bu əlamətlər evin böyüklüyü, genişliyi, tikiliş forması, təmiri və s.-lə əlaqədar ola bilər. Əgər danışan evi «yaxşı» sözü ilə təyin edirsə, onda bunun əksi olan obyektlə, evlə müqayisə aşkar görünməsə də, baş verir. Həm adresant, həm də adresat «yaxşı ev» təsəvvürünə malik olur və ya onların hər birinin belə bir qiymətləndirmə meyarı olur. «Yaxşı ev» onunla əks mənalı olan «pis ev»lə şüuraltı müqayisə edilir. Beləliklə, «yaxşı» və «pis» əks mənalı sözlər kimi əlaqələnir, antonim cüt yaradır. Uşuna xuneyşun xərobi. Bu cümlə ikincinin əksi olan fikri ifadə edir. Əkslik antonim sözlərin işlədilməsində özünü göstərir. «Real gerçəklikdə müəyyən keyfiyyət və əlamətlərin daşıyıcıları bir-biri ilə müqayisə edilərək qiymətləndirilir. Qiymətləndirmə üçün istifadə olunan sözlər qiymətləndirmə sifətlərini təşkil edir. Məsələn: gözəl qız, yaraşıqlı oğlan. Qiymətləndirmə subyekt tərəfindən yerinə yetirildiyindən o, subyektiv səciyyə daşıyır. Bununla yanaşı, qiymətləndirmə üçün həmişə müəyyən əsas olur. Bu əsas qiymətləndirmənin neytral və mərkəzi nöqtəsi sayılır. Mərkəzi nöqtədən əks qütblərdə qiymətləndirmənin mənfi və müsbət halları yerləşir» (67, 127). Göstərilən sıralamada antonim sözlər bir-biri ilə əks qütblərdə yerləşir. Fikrimizcə, bu hal bütün dillər üçün səciyyəvi olub, tat dili antonimlərinə də aid edilə bilir. Gülsüm Hüseynova. Tat dilinin leksikası 121 121 Bununla belə, qütbləşmə apardıqda sözün həmişə mənfi və ya müsbət mənasından danışmaq düzgün deyil. Antonim sözlərin mənfi və ya müsbət səciyyəli əlamət və ya keyfiyyəti ifadə etməsi mütləq xarakter daşımır. Ruğanın «yağlı» və ruğansız «yağsız» «yavan» antonim cütünü təşkil edən sözlərdən hansının keyfiyyəti mənfi və ya müsbət qiymətləndirməsini iddia etmək mümkün deyil. Bir halda yağlı yemək, digər halda yağsız yemək müsbət qiymətləndirilə bilər. Məsələn: Bə noxuş ruğansıza xorum tind. – Xəstəyə yağsız yemək verin. Ürə cöyi rohəti. – «Onun yeri rahatdır». Ürə cöyi norohəti «Onun yeri narahatdır». Bu iki cümlədə rohət – norohət («rahat» – «narahat») antonim cüt funksiyasını yerinə yetirir. Ü nərohətə ödomini. O, narahat adamdır. Bu cümlədə ifadə olunan fikrin əksini vermək üçün rahat sözündən istifadə etmək olmur. Bu halda antonim mövqedə «sakit» sözü dura bilir. Antonim cütlərlə bağlı qeyd olunmuş bu xüsusiyyətlər hər hansı bir dil, o cümlədən də tat dili üçün doğrudur. Fərq antonim cütlüyə daxil olan sözlərlə bağlı olaraq meydana çıxır. Bu isə fikrin bir dildən başqa dilə tərcümə prosesində istifadə edilən sözlərin semantik xüsusiyyətlərinin nəzərə alınmasını tələb edir. «Antonim sözlər üçün mənanın ümumi və mühüm əlamətlərinin leksik-semantik paradiqmaya uyğunluğu əsas götürülür. Deməli, məna əlaqəsinin ümumi və əsas cəhətlərinə görə qarşılaşdırılan sözlər antonim kimi qəbul edilə bilər» (63, s. 3). Əlamət və keyfiyyətin təyin edilməsi meyarları çox olduqca, hər bir meyar üzrə qiymətləndirmənin ifadəsi üçün nitqdə istifadə edilə biləcək antonim cütlərin sayı da bir o qədər artır. Qeyd edildiyi kimi, evin yaxşılığı müxtəlif meyarlar əsasında təyin edilir. Genişlik, böyüklük, təzəlik və s. Bu xüsusiyyətlər üzrə antonim cütlər təşkil edən sözlər Yüklə 4,4 Mb. Dostları ilə paylaş:
|