Gülsüm Hüseynova
Yüklə 4,4 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Gülsüm Hüseynova.
Gülsüm Hüseynova. Tat dilinin leksikası 110 110 «rəncbəri» sinonimlərində məna eyniliyi (məşğuliyyət) aşkardır. Hər iki söz eyni məna verir. Bunlardan birinci söz (əkinçigəri) tat dilində formalaşmışdır. Onun əsasını Azərbaycan dilinə mənsub əkinçi sözü təşkil edir. Rəncbəri sözünün əsası tat və fars dillərinə mənsub olan rəncbər sözüdür. Burada belə bir cəhət diqqəti cəlb edir. Azərb. əkinçi və tat., fars. rəncbər sözləri eyni təşəvvürü bildirir. Yəqin ki, bu, tatlara yaşxı məlumdur. Buna baxmayaraq, tat dilinin daşıyıcıları rəncbəri sözünə yeni bir sinonim yaradarkən bu sözün sözdüzəltmə modelindən istifadə etməmişlər. Onlar əkinçi sözündən -gər şəkilçisinin köməyi ilə yeni bir söz düzəltmiş, artıq bu sözdən rəncbəri sözünün müqabilini düzəltmişlər. Bir sinonim cərgədəki sözlər məna ümumiliyinə, bir məfhum ifadə etməsinə və eyni qrammatik formalı olmasına görə birləşsələr də, bir sıra xüsusiyyətlərinə görə bir-birindən seçilir: 1) mənaca tam eyni olmamalarına, 2) üslubi çalarlarına, 3) ənənəvi yoxsa müasirliyinə, 4) işlədilmə sahəsinə, 5) başqa sözlərlə birləşməsinə görə və s. Məsələn, əkinçigəri və rəncbəri sözlərində həm müasirliyə, həm də başqa sözlərlə birləşməyə görə fərqlər nəzərə çarpır. Sinonim cərgələrin hüdudunu müəyyənləşdirmək üçün məna əsası, məna eyniliyi və mənaca yaxın sözlər arasındakı fərqlərin xarakteri kimi meyarlar irəli sürülür. Sinonim cərgənin bir üzvü və ya hamısı çoxmənalı ola bilər. Bir cərgədə çoxmənalı sözün bir mənası əsas götürülür. Sinonim cərgələrin hər bir üzvü başqa sözlərlə birləşərək, müxtəlif sinonim cərgələr yaradır. Köhnəlmiş və ya məhəlli sözlər cərgənin ümumişlək sözünün üslubi variantı kimi cərgəyə daxil olur. Tat dilində sinonim cərgələr tərkibcə müxtəlif olur. Gülsüm Hüseynova. Tat dilinin leksikası 111 111 Azərbaycan dili üçün sinonim cərgələri tərkib elementlərinə görə dörd qrupa bölmüşlər: 1) ikiüzvlü sinonim cərgələr; 2) üçüzvlü sinonim cərgələr; 3) dördüzvlü sinonim cərgələr; 5) çoxüzvlü sinonim cərgələr (145, 107). Tat dili materialları əsasında cərgələrin bu şəkildə bölünməsi özünü doğrultmur. Bunun səbəbi ondadır ki, tat dilində yazılı mətnlər, əsərlər az olduğundan, ədəbi dilin fəaliyyət sahəsi dardır. Dilin istifadə dairəsinin məhdudluğu onun sinonimlərlə zənginləşməsinə mane olur. Ona görə bu dildə, əsasən, ikiüzvlü sinonim cərgələr müşahidə edilir. Qeyd olunanları nəzərə alaraq, tat dilinin sinonim cərgələrini tərkibə daxil olan üzvlərin sayına görə iki əsas qrupa ayırmaq olar: 1) ikiüzvlü sinonim cərgələr; 2) ikidən artıq üzvlü sinonim cərgələr. İkiüzvlü sinonim cərgələr: xima//sov «küzə»; ardava//qındı «sıyıq», çıx//sürvə «öskürək» və s. İkidən artıq çoxüzvlü sinonim cərgə: bəndam – miçə//müçə – səplağ (saplaq); loxşur//qabşur//qəmqal «qabyuyan parça». Sinonim cərgədəki sözlərdən biri dominant adlanır. Dominant cərgənin əsas üzvü sayılır, əsas mənanı ifadə edir, sinonim cərgənin məna əsasını daha dəqiq əks etdirir. Ona görə də sinonim cərgənin üzvləri dominanta, əsasən, sıralanır. Cərgənin əvvəlndə dominant, sonra isə o biri üzvlər gəlir. Bəzən isə sinonim cərgədə əsas sözü müəyyənləşdirmək çətin olur. Sinonim cərgədəki dominant sözlə bağlı bəzi məqamlara aydınlıq gətirmək lazım gəlir. Belə hesab edirlər ki, «Cərgənin məna əsasını o biri üzvlərə nisbətən daha aydın ifadə edən, üslubi cəhətdən tipik normativ, neytral, emosional-ekspressiv xüsusiyyətlərdən azad olan və daha çox işlənən söz dominant ola bilər» (104, 15). Bu fikir ekspressivlik, emosionallıq, məcazi məna baxımından doğrudur. Başqa hallarda sinonim cərgənin hansı söz əsasında qurulması amili nəzərə alınmalıdır. Sinonimi Gülsüm Hüseynova. Tat dilinin leksikası 112 112 müəyyənləşdirilən söz cərgənin dominantı olur. Məsələn: ləgərd zərən «təpik vurmaq», şıllağ şüdən «şıllağ atmaq». Və, əksinə, şıllağ şudən, ləgərd zərən. Bu faktı sinonimlər lüğətlərində verilmiş nümunələr də təsdiqləyir. Məsələn: ayıb- qüsur-nöqsan; qüsur-ayıb-nöqsan; nöqsan-qüsur-ayıb-səhv- əskik (104, 337, 122, 286). Göründüyü kimi, bu sinonim cərgələrdə dominant-sinonimi axtarılan sözün özüdür. Bir tematik qrupa aid olub, bir-biri ilə növ, cins münasibətində olan məfhumların adları olan eyni mənalı sözlər də bir-birinin əvəz edə bilər. Eynimənalı sözlərdə qarşılıqlı əvəzetmə ancaq təkrardan qaçmaq xatirinə edilir. Burada tam əvəzlənmə olur. Mənaca bir-birinə yaxn sözlərdə isə təkrardan qaçmaqdan başqa, məna çalarlığı yaratmaq üçün belə bir əməliyyat aparılır. Buna görə də «qarşılıqlı əvəzetmə» məfhumunu tam və natamam mənalarda işlətmək olar. Tam qarşılıqlı əvəzetməyə dubletləri, natamamlara isə sinonimləri aid etmək olar. Əgər sinonimlərlə əvəzlənmə istənilən vaxtda mümkün olursa, onda «təbiilik pozulur, sünilik, eybəcərlik yaranır» (39, 128-129). Sinonim cərgənin bir üzvü digər üzvü ilə bütövlükdə deyil, hər ikisi üçün ümumi hesab olunan məna əsasında (leksik-semantik variant) qarşılaşdırılır. Deməli, qarşılıqlı əvəzetmə, bir tərəfdən, sinonim münasibətində olan sözlərin mənaca əvəz olunması, digər tərəfdənsə, mətndə leksik birləşmənin xarakterinə görə eyni və ya uyğunlaşan sinonim sözlərin birinin digərinin əvəzində işlədilməsi imkanıdır. Sinonimlərə xas olan xüsusiyyətlərdən biri də sinonim cərgələrin üzvlərinin eyni nitq hissəsinə aid olmasıdır. Sinonimlərə əsas nitq hissələrindən ən çox isim, sifət, fel və zərflərdə təsadüf etmək olur. Məsələn, isimlər: asbandak//zansu «üzəngi», birəğ//tırkəmə «ildırım», Yüklə 4,4 Mb. Dostları ilə paylaş:
|