Azərbaycan ədəbiyyatı məsələləri
161
nəsr» (1979), «Azərbayjan realizminin mərhələləri» (1980),
T.Mütəllimo-vun «Ə.Əbülhəsənin yaradıjılığı» (1969), «Sənət
qayğıları» (1981), X.Əlimirzəyevin «Ədəbi qeydlər» (1975),
«Problem-lər və xarakterlər dramaturgiyası», (1979), «Bədii
həqiqət uğrunda» (1984), Y.Axundovun «Azərbayjan sovet
tarixi romanı» (1979), Ş.Salmanovun «Azərbayjan sovet
şeirində
ənənə
və
novatorluq»
(1964),
«Müasirlik
mövqeyindən» (1982), K.Talıbzadənin «Tənqidimiz haqqında
qeydlər» (1967), «Ədəbi irs və varislər» (1974), «Sənətkarın
şəxsiy-yəti» (1978), «Azərbayjan ədəbi tənqidinin tarixi»
(1985), Q.Xəlilovun «Azərbayjan romanının inkişaf tarixindən
(1973), «Həyat yaradıjılıq çeşməsidir» (1974), «Həyat və id-
rak» (1080), «Həyatdan gələn səslər» (1984), P.Xəlilovun
«Nəsrimizin üfüqləri» (1982), A.Hajıyevin «Mirzə İbrahi-mov»
(1982),
A.Zeynallının
«Keçilməmiş
yollarla»
(1970),
Q.Namazovun
«Azərbayjan
uşaq
ədəbiyyatı»
(1984),
«Azərbayjan aşıq sənəti» (1984), Arif Hajıyevin «Roman-tizm
və realizm» (1972), «Azərbayjan realizmi» (1984), A.Vəfalının
«Füzuli öyrədir» (1977), «Sənətkar və xalq» (1983), 1976-jı
ildə nəşr olunmağa başlayan «Ədəbi proses» topluları
Azərbayjan şair, dramaturq, yazıçılarının yaradı-jılığının
sənətkarlıq, dövr, zaman, mühit, tarixi proseslə əlaqəli şəkildə
geniş təhlil və tədqiqat mövzusu olduğunu göstərir.
Xalq yazıçısı İmran Qasımov dramaturq, nasir, ssenarist
və publisist kimi ədəbiyyat tariximizdə yaşayır. Kino-ssenarist
kimi fəaliyyətə başlayan İ.Qasımov «Yeraltı uğultu», «Yeni
üfüqlər» (1940) kinossenarilərini və «Arzu» (1938) pyeslərini
yazmışdır. 1942-ji ildə hərbi rəis məktəbinin dinləyijisi olmuş,
1944-jü ilədək «Azərbayjanfilm»də ssenari şöbəsinin rəisi
işləmiş,
Azərbayjan
Nazirlər
Sovetinin
yanında
Kinomatoqrafiya nazirinin birinji müavini, kollegiya üzvü,
Gülxani Pənah, Salatın Əhmədli
162
«Literaturnaya qazeta»nın xüsusi müxbiri (1944-1953),
Azərbayjan Yazıçılar İttifaqında dramaturgiya üzrə məsləhətçi
(1953-1954), «Literaturnıy Azerbaydcan» curnalının baş
redaktoru (1954-1956), 1961-ji ildə Azərbayjan yazıçılarının
qurultayında Yazıçılar İttifaqının kati-bi seçilmiş, 1975-ji ilin
yanvarından AYİ-nın idarə heyətinin birinji katibi kimi
çalışmışdır. N.Seyidbəyliylə birlikdə yazdığı «Uzaq sahillərdə»
romanı bir çox dillərə tərjümə olunmuş, həm ölkə daxilində,
həm də xariji ölkələrdə geniş yayılmışdır. «Ceyran» povestində
müharibə zamanı döyüş-lərdə qəhrəmanjasına həlak olan, qərib
ellərdə dəfn olunan azərbayjanlı qızın həyatından bəhs edilir.
Zəngin irsinə pyesləri, hekayələri, povest və romanları,
oçerkləri, esseləri, ssenariləri, publisistikası daxildir. Əlliyə
yaxın qısametraclı filmlərin (novella, oçerk, dizi film)
ssenaristidir. İlk kino əsəri olan «Yeni horizant» (1940) filmi-
nin ssenarisini yazan istedadlı xalq yazıçısı «Dəniz üzərində
şəfəq», «Dairəni genişləndirin», «Ömrümüz çox qısadır»
pyeslərini, «Yeni üfüqlər», «Odlar ölkəsi», «İradə», «Abşeron
ritmləri» və s. kinossenarilərin, «Ceyran», «Fransız qobeleni»,
«İtaliya mozaikası» əsərlərini, «Xoşbəxt gün», «Xəzərin
şəfəqləri», «Xəzər neftçiləri haqqında dastan», «Sən nə üçün
yaşayırsan», «İnsan məskən salır», H.Seyid-bəyli ilə birlikdə
«Dəniz jəsurları sevir», «İllər keçir» və s. roman, povest,
ssenarilərin müəllifidir.
İ.Qasımovla birlikdə bir sıra gözəl əsərlərin müəllifi
Həsən Seyidbəyli «Bizim Astarada», «Qiymətli damjılar»,
«Kür sahillərində» hekayələr kitablarının, «Kənd həkimi»,
«İllər keçir», «Tərsanə», «Çiçək» və s. roman, povest və dram
əsərlərinin müəllifi kimi oxujulara tanışdır. İ.Qasımovla
birlikdə yazıdığı «Uzaq sahillərdə» romanı Azərbayjan bədii
nəsrində bir hadisəyə çevrilir, onun «Tərsanə» romanı tənqidçi
Azərbaycan ədəbiyyatı məsələləri
163
və alimlərin diqqətini çəkmişdir: «hər şeydən əvvəl özünün
bitkin, mükəmməl süceti, maraqlı kompozisiyası, aydın ideyası,
fərdi, ümumi jizgilərə malik xarakterləri, sadə, axıjı, bədii dil,
nəhayət, əsərin bütün səhifələrinə, sətirlərinə çilənmiş müasirlik
və intellektual səviyyəsi ilə diqqəti jəlb etməkdədir». Burada
yazıçının ədəbiyyatımızda az işlənmiş bir mövzuya toxunması,
«istehsalat prosesinin təsviri ilə əsəri yükləmədən, daha çox
əmək prosesində çalışan, yetişən, inkişaf edən, kamilləşən
adamların iş və əməllərini, duyğu və düşünjələrini tamamilə
yeni planda, yeni poetik boyalarla bizə çatdırmağa müvəffəq
olduğu» dəyərləndirilir.
Uşaqlar üçün «Vəfalı it və oğru pişiyin nağılı», «Qaraja
toyuğun balaları» ilə yanaşı «Cəbhədən jəbhəyə» povestini
yazmışdır. Yaratdığı əsərlərin dinamik sücet xətti, üslub,
maraqlı kompozisiyası onun əsərlərini oxujulara sevdirib.
Azərbayjan nəsrinin inkişafında Süleyman Vəliyevin
yaradıjılığı da diqqəti jəlb edir. «Əmanət kassası» «Bığlı ağa»
(1937) povesti, «Şeir jüllütü» (1939), «Molla Məmiş və
sandıq» (1939), «Səadət yollarında» (1957), «Mübahisəli şə-
hər» (1962), «Düyünlər» (1970), «Gül dəstəsi» (1972), «Hə-
yatın dadı» (1980), «Daşlı bulaq» (roman), «Seçilmiş əsərləri»
2 jilddə (1983), «Qanadı sınmış quş da uçarmış» (1989)
kitablarında toplanan hekayə, povest, roman, xatirə və oçerkləri
haqqında sənətkarlıq baxımından tənqidçilər də-yərli fikirlərini
söyləmişlər. Müharibə illərində faşist hərbi düşərgələrinə
düşmüş, zülm və işgənjələri gözləri ilə görmüş, sonralar qaçıb
partizanlara qoşulmuş, İtaliya və Yuqos-laviya müqavimət
hərəkatının fəal iştirakçılarından olmuş Süleyman Vəliyev
yazdığı əsərlərdə gördüklərini yazmışdır. «Mübahisəli şəhər»
romanını tənqidçilər bu jəhətdən təhlil edir: «Romanın real,
sənədli əsası ədibin xəyalı, təxəyyülü ilə birləşərək hadisələrin
Gülxani Pənah, Salatın Əhmədli
164
təhkiyəsində bir jazibədarlıq, şirin-lik yaradır. Xüsusilə əsərin
əsas qəhrəmanlarından olan Aslanla mübahisəli şəhər olan
Triqlavanın talelərindəki oxşarlıq, hər ikisinin əsirlikdən, kölə-
likdən xilasolma jəhd-ləri müəllif tərəfindən çox inandırıjı
verilmişdir. Ümumiy-yətlə, romanı oxuyarkən italyan həyatı,
məişəti, təbiət mən-zərələri oxujunu jəlb edir, onu düşündürür»
(Müasir Azər-baycan ədəbiyyatı. I cild. Bakı. 2007).
Onun «Usta Pirinin ulduzları» (1970), «İşıqlı» (1975) po-
vestləri, qiymətli bədii oçerkləri müasir həyatdan bəhs edən
əsərlər kimi dəyərləndirilir. Yaradıjılığının mühüm hissəsi
«istehsalat mövzusuna, fəhlə sinfinin həyatının təsvirinə» həsr
olunduğu, bu əsərlərdə onların əmək rəşadətləri verildiyi,
müharibədən əvvəlki dövrdə fəhlə sinfinin həyatından, işindən
bəhs edən «Bığlı ağa» povestində yeni həyat uğrunda gedən
mübarizə, «Şeir jüllütü» povestində isə zəhmətkeşlərin ağır
həyatı təsvir edildiyi də tənqidçilərin təhlil və tənqidində öz
əksini tapmışdır.
50-ji illərin əvvəllərində ədəbi nəsrə gələn istedadlı ya-
zıçılardan biri də Salam Qədirzadədir. «Oqtay» adlı ilk heka-
yəsini «Pioner» curnalında çap etdirmişdi. «İlk hekayələr»,
«Gənjlik», «Sarmaşıqlı aynabənd», «Qış gejəsi», «Yar-paqlar
pıçıldaşır», «Şərəfnisə qışqırır». «Başabəla Paşaba-la», «Bu-
rada insan yaşamışdır», «46 bənövşə», «Sevdasız aylar», «Sən
olmasaydın», «Bir qız bir oğlanındır», «Təbəs-sümün
mükafatımdır» və s. kitablardakı nəsr əsərlərində müasir
gənjlərin surətini yaradan S. Qədirzadə öz xatirə-lərində yazırdı
ki, «ömrümün ən yaxşı, ən kövrək xatirələri gənjliklə bağlıdır.
Onlardan yazanda mənə elə gəlir ki, yaş fərqimiz azalır, bir
sırada
dayanır.
Təsvir
etdiyim
hadisə-lərin
bilavasitə
iştirakçısına çevrilirəm».
Dostları ilə paylaş: |