Gülxani pənah salatin əHMƏdli səNƏT, SƏNƏtkar
Yüklə 3,82 Mb. Pdf görüntüsü
|
Sənət, sənətkar və zaman 85 Bəkir Çobanzadə ədəbiyyatşünas, dilçi, mətnşünas ol- maqla yanaşı şair idi. Bir şəxsiyyət kimi adı Azərbaycan ədə- biyyatı tarixinə yazılıb. İlk şeirlərini, «Anan harda» poemasını tələbəlik illərində yazan şair İstanbul Universiteti nəzdində olan üçillik ali kursda ərəb və fars dillərini öyrənmiş, Türkiyədə «Müstəqil tatar Krımı» ideyası ilə yaşayan gəncləri birləşdirən «Krım-tatar tələbə cəmiyyəti»nin yaradıcılarından və rəhbəri olmuş, Budapeşt Universitetində elmi fəaliyyətini davam etdirmiş, doktorluq dissertasiyası müdafiə etmişdir. «Krım», «Göy kitab» (İstanbul), «Şərq» (Budapeşt) qəzetində şeirləri dərc olunan (1918-1919) Bəkir Çobanzadə məqalələri ilə ədəbiyyatda, mətbuatda çıxış etmiş, Krıma qayıdıb Krım Universitetinin Şərq fakültəsində krım-tatar dili və ədəbiyyatından mühazirələr oxumuş, S. Ağamalıoğlunun dəvəti ilə Azərbaycanda yeni əlifba komitəsinin sədri, Yeni Türk əlifbası Ümumittifaq Mərkəzi Komitəsinin rəhbəri təyin edildiyində Bakıya gəlmiş, Türk xalqlarının yeni əlifbaya keçməsi sahəsində fəal mübarizə aparmış, Azərbaycan Baş Elmi İdarəsində terminologiya komitəsinə rəhbərlik etmiş, həm də Azərbaycan Dövlət Universitetinin Şərqşünaslıq fakültəsin- də kafedra müdiri, dekan (1924-1929) olmuşdur: «Moskvada Şərq xalqları institutunun həqiqi üzvü seçilmişdir (1928). Azərbaycan Dövlət Elmi Tədqiqat İnstitutunun aspirantura şöbəsinin müdiri (1929), SSRİ EA Zaqafqaziya filialı Azərbaycan şöbəsinin (1932), SSRİ EA Azərbaycan filialının (1935) həqiqi üzvü seçilmişdir. Paris Dilçilik Cəmiyyətinin üzvü olmuşdur. Bir sıra Avropa yazıçıları onun tədqiqat və elmi maraq dairəsinə vüsət vermişdir. Nəzəri-filoloci irsi zəngin və çoxcəhətli idi. Sovet Şərqində yaşayan türk xalqlarının bədii ədəbiyyatının, müasir ədəbi prosesin nəzəri problemlərinin tədqiqində və dil tarixinin yaranmasında təqdirəlayiq xidmətləri Gülxani Pənah, Salatın Əhmədli 86 olmuşdur. O, bir sıra monoqrafik əsərlərlə yanaşı, «Türk dilinin metodikası» (1932), «Elmi qramerin əsasları» (1932) kitablarını şərikli tərtib etmişdir. Elmi məqalələri və bədii əsərləri dövri mətbuatda müntəzəm çap olunmuşdur. İlk şeirlər məcmuəsi özbək dilində kütləvi tiracla buraxılmışdır (1971). 1937-ci ildə Kislovodskidə «Qornyuk» sanatoriyasında istirahətdə ikən həbs edilmişdir. 1937-ci il oktyabrın 3-də şəxsiyyətə pərəstiş dövrünün qurbanı olmuşdur. Dəfn yeri məlum deyildir». Əli Razi (Şəmsizadə Əli Məşədi Yəhya oğlu) 1934-cü ildən AYB-nin üzvü olmuş, şair, publisist kimi tanınmışdır. 1906-cı ildə «Molla Nəsrəddin» curnalında satirik yazısı dərc olunmuş, onun dünyagörüşünün formalaşmasında bu curnalın böyük rolu olmuşdur. Satirik hekayələrini «Dabanıçatdaq xala», «Heyvərə» və s. kimi satirik imzalarla çap etdirmişdir. «Eşq və məhəbbət», «Nalələrim», «Fəğanlarım» adlı şeirlər kitabları, «İslam qiraətxanası», «Yaman qardaş» pyesləri ilə dövri mətbuatda tanınmış Əli Razi sovet hakimiyyəti illərində «Yeni Gəncə» (Gəncə), «Qızıl Talış» (Lənkəran), «Mədəni hücum» (Bakı) qəzet və curnalların məsul katibi, Azərbaycan Yazıçılar İttifaqının Gəncə bölməsinin məsul katibi işləmiş, Firdovsinin «Şahnamə»sindən parçaları dilimizə tərcümə etmişdir. Ölüm hökmü alıb. Şair, tərcüməçi Əhməd Cavad tanınmış Azərbaycan sə- nətkarıdır. Ərəb, fars dillərini mükəmməl bilən ədib İstanbulda «Qafqaz könüllü dəstəsi» tərkibində qəsbkarlara qarşı vuruşmuşdur. Onun «Qara dəniz» (1914) şeiri Türkiyədə məşhurdur. İlk mətbu əsəri L.Tolstoydan tərcümə etdiyi «İlyas və övrəti Şamşimaçı» hekayəsidir. İlk şeirlər məcmuəsi «Qoşma» (1916), «Dalğa» (1919), «Türk dilinin sərf və nəhvi» (1919) dərsliyi Bakıda çap olunub. Müəllimlik fəaliyyəti ilə Sənət, sənətkar və zaman 87 yanaşı ədəbi fəaliyyətini davam etdirmiş Əhməd Cavad Azərbaycan Şura Yazıçılar Cəmiyyətinin məsul katibi (1924- 1926) işləyib. «Göygöl» şeirinə görə bir neçə dəfə həbs edilmiş, Türkiyədə «İstiqlal» məcmuəsində (1928) çap olunan şeirlərinə görə də təqiblərə məruz qalmışdır. «1929-1937-ci illərdə A.S. Puşkinin, İ. S. Turgenevin, M. Qorkinin, T. Şevçenkonun, K. Hamsun və başqalarının əsərlərini tərcümə etmiş və tərcümələrdən ibarət 17 kitabı müxtəlif illərdə çap olunmuşdur. 1937-ci ildə «Xalq düşməni» kimi Yazıçılar Birliyinin tərkibindən çıxarılmış, iki aydan sonra həbs olunmuş, 1937-ci ilin oktyabrın 12-də güllələnmişdir. «18 ildən sonra «işində» cinayət tərkibi olmadığı üçün bəraət verilir. Bundan sonra adı və əsərləri qadağan edilən şairin «Şeirlər» (1958) və «Sən ağlama, mən ağlaram» (1991) kitabları, tərcümə etdiyi F. Rablenin «Qarqantua və Pantaqruel» (1961) əsəri, V. Şekspirin «Otello», «Romeo və Culyetta» faciələri (1962), Ş. Rustavelinin «Pələng dərisi geymiş pəhləvan» poeması (1978) nəşr olunur». Bakı küçələrindən birinə adı verilən Əhməd Cavadın xatirəsi əbədiləşdirilmiş, xalqımız onu Azərbaycanın qüdrətli şairlərindən biri kimi bu gün də yad edir. Əhməd Cavad taleyi yaşamış, 1938-ci ildə güllələnmiş Məmmədkazım Ələkbərli tənqidçi kimi ədəbiyyatımızın inki- şafı istiqamətində öz işini quran istedadlı qələm sahibi ol- muşdur. Bu adlarını çəkdiyimiz şair, nasir, dramaturq, ədəbiy- yatşünas alimlərimiz Azərbaycan Yazıçılar İttifaqının ilk fəal üzvləri olmuşlar. Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində ağır cəza tədbirləri illəri dəhşətli qorxunc iz qoymuşdu. Fikrət Qoca 37-cilər haqqında düşüncələrində onları oddan, alovlardan keçənlər kimi qəbul edir. «Oddan keçənlər» əsərində yaratdığı obrazlar xalqının nurlu, ziyalı şəxsiyyət- Gülxani Pənah, Salatın Əhmədli 88 lərinin ümumiləşdirilmiş obrazıdır. Bu əsərdə insan taleyinə, zəka sahiblərinə, millətin düşünən beyinlərinə, millətini, xalqını sevənlərə qarşı qurulmuş edam kürsülərinə nifrət əsasdır. Əsərdəki Tahir bu obrazlardan biridir. O Tahir ki, əsl Azərbaycan ziyalısıdır, qorxmadan, çəkinmədən «biz türkdillilərik, türkük»,-deyir. Başına yığılardı xalqının düşünən oğulları, qəlbinin səsinə qulaq asardı Tahir, həqiqəti söyləyərdi. Qorxunc 37-ci il qara taun kimi kəsdirmişdi millətin başının üstünü. O taun Tahirin də evinin astanasında idi. Lakin vətənpərvərlik hissləri başından aşıb-daşan, yurd, millət sevgisi içərisində alovlanan Tahir öz tarixini, şərəfli keçmişini, öz ölkəsini öyürdü: Deyirdi: «Ölkəmdə hər şey düzündü. Dövlət də, tarix də özümüzündü. Keçmişsiz bu günü neyləyirəm mən, Mənim keçmişimə atmayın güllə. İftixar, iftixar eyləyirəm mən, Keçmişim, bu günüm, gələcəyimlə. Tahir kimilərin arzuları gül açan gündür bu günlər. Pan- türkist, panislamizm adlarıyla ittiham olunan, güllələnən, Sibir çöllərində məhv olan oğullarımızın arzuları gül açan günlərdir bu günlər. Kommunist ideologiyası 70 il xalqı öz əsarət buxovunda saxlasa da, qırım-qırım qırıldı, çünki Xəlil Rzalar o zəncirlərə nifrət edirdi və bu nifrət idi ki onları mübarizəyə səsləyirdi, sinəsindən alov kimi püskürürdü bu zəncirləri «gərək qıram-qıram», -deyən səs. Tahirləri, Cavidləri yadına düşəndə azadlıq nəğməkarına çevrilirdi Bəxtiyarlar, F. Qocalar, F. Sadıqlar, Cabirlər, Rövşənlər, Sabirlər, Nərimanlar, Mədət kimilər isə F. Qocanın dediyi kimi, nə vicdanın gözünə, nə ailənin üzünə baxmağa üzü yoxdur, «öz evində adı» olan, «özü» olmayanların «aşkarlıq» iç üzünü açdı: Yüklə 3,82 Mb. Dostları ilə paylaş:
|