Gülxani pənah salatin əHMƏdli səNƏT, SƏNƏtkar
Yüklə 3,82 Mb. Pdf görüntüsü
|
Sənət, sənətkar və zaman 69 Məmməd Səid Ordubadinin «Dumanlı Təbriz» kimi çox- cildli, çoxsücetli, monumental əsəri ədəbi tənqidin diqqətini cəlb etdi. Bu roman Azərbaycan bədii nəsrinin böyük müvəffəqiyyəti, Azərbaycan romançılığının qüdrət və qüvvətinin nəticəsi kimi dəyərli idi. Mir Cəlalın «Böyük problemlər romanı» məqaləsini digər tənqidçilər tarixi inqilabi romanın bir sıra nəzəri probleminin həlli sahəsində «özünün konseptual monoqrafik xarakterinə, obyektivliyinə, yüksək tənqidi təfəkkürünün parlaqlığına, aydınlığına görə seçilən» qiymətli məqalə kimi yüksək dəyərləndirir. Bu məqalədə «tənqidçi romanın əsas tarixi və əfsanəvi macəra qaynaqları ilə bərabər, onun sücet, kompozisiya, fabula üslubundakı şairanəlik, obrazlar aləmi, sənətkarlıq problemlərinin və ən başlıcası əsərin ictimai-siyasi, fəlsəfi, həyati məsələlərin, xüsusilə azadlıq uğrunda gedən mübarizələrin faciəli mahiyyətini proffessional tənqidçi mövqeyindən təhlil etmişdir». 30-cu illərdə yaranan «Şamo», «Dirilən adam», «Daşqın», «Dünya qopur», «Gizli Bakı», «Döyüşən şəhər» kimi tarixi və əfsanəvi mövzuda yazılmış əsərlərdə konkret tarixi-inqilabi mübarizələri müəlliflərin böyük sənətkarlıqla əks etdirdikləri bildirilir. Bəzi cüzi çatışmazlıqlar nəzərə alınmaqla, nöqsanlar göstərilməklə geniş təhlil və tədqiqini tapmışdır. Bu cəhətdən N. Əfəndiyevin professional tənqidçi kimi fəaliyyətini qeyd etməliyik. Bu dövrün Salman Mümtaz, R.Axundov, Əli Nazim, H.Zeynallı, M.Hüseyn, M.Arif, M.Cəfər kimi tənqidçiləri yetişmişdi. Bu dövrün tənqidi və ədəbiyyatşünaslığı «sənət sənət üçündür» nəzəriyyəsinə, vulqar sosiologizmə, hər cür yad meyillərə qarşı mübarizələrdə bərkimiş, inkişaf etmiş olduğunu sonrakı dövr alim və tədqiqatçıları dönə –dönə söyləmişlər. Gülxani Pənah, Salatın Əhmədli 70 Bu illərdə ədəbiyyatşünaslıqda bir sıra məsələlərin həlli yolları, klassik irsimizin, ədəbiyyat tarixinin müxtəlif problem- ləri araşdırılır. Nizami, Füzuli, Mirzə Fətəli Axundov, Mirzə Ələkbər Sabir, Cəlil Məmmədquluzadə və başqalarının həyat və yaradıcılığı əhatəli şəkildə tədqiq edilir, monoqrafiyalarda Azərbaycan ədəbiyyatının tarixi araşdırılır, öyrənilir. Klassik irs dərindən öyrənilirdi, dünya ədəbiyyatına böyük sənət inciləri bəxş etmiş Nizaminin 800 illik yubileyi ərəfəsində ədəbiyyatşünaslığın bütün sahələri bu işlə məşğul olmuş, onun əsərləri farscadan ana dilimizə tərcümə edilmiş, yaşadığı dövr, həyat və yaradıcılığı ilə bağlı məqalələr, monoqrafiyalar yazılmışdı. Bu illərdə Füzuli yaradıcılığı da geniş şəkildə tədqiq olunmağa başlandı. Mir Cəlal «Füzulinin poetik xüsusiyyətləri» (1940) əsəri ilə ilk dəfə çıxış etdi. F. Qasımzadə, Mikayıl Rəfili, filosof Heydər Hüseynov M.F. Axundov irsinin öyrənilməsində müstəsna xidmətlərə malikdirlər. Onların tədqiqatlarında ilk dəfə Axundovun həyatı, fəaliyyəti, şair, filosof, dramaturq, tərcüməçi, ictimai xadim, maarifçi, islahatçı kimi tədqiq olunmağa başlanıldığı məlumdur. 1938-ci ildə əsərlərinin 3 cildliyi çapdan çıxdı və bu onu daha yaxşı tanımaq üçün oxuculara kömək etdi. Bu illərdə Ə. Nazim «Molla Nəsrəddin» (1936), Mirzə İbrahimov «Böyük demokrat» (1939), Cəfər Xəndan «Sabir» (1940) və s. irihəcimli tədqiqat əsərləri yazdı. Tədqiqatçılar təkcə Azərbaycan ədəbi irsini deyil, eyni zamanda rus, dünya xalqlarının ədəbiyyatı, onun nümayəndələri haqqında Azərbaycan oxucusuna məlumat verir, bu mövzuda əsərlər çap etdirirdilər. Azərbaycan sovet ədəbiyyatı öz inkişafı dövründə çox çətinliklərə, mənəvi təqiblərə, cismani cəzalara məruz qalmış ədib və şairləri ilə də tarixə düşüb. Sənət, sənətkar və zaman 71 20-ci ildə Bolşevik Rusiyası Azərbaycanı işğal etdi. Xalq Cümhuriyyəti süquta uğradı və ölkədə yaranan gərgin ictimai- siyasi vəziyyət ideoloci ovqatı da dəyişməyə başladı. Milli məfkurəyə qarşı amansızlıqlar baş alıb gedir, xalq, ziyalı təbəqəsi kommunist ideologiyası ilə «silahlandırılırdı». Bu çox çətin, ağır illərdə yaradıcılıqları çiçəklənən, müdriklik dövrünü yaşayan C. Məmmədquluzadə, Hüseyn Cavid, Nəcəf bəy Vəzirov, Süleyman Sani Axundov, Yusif Vəzir Çəmənzəminli, Seyid Hüseyn bu dövrün ədəbi tələblərinə uyğunlaşa bilmir, müqavimət göstərirdi. Buna görə də inqilabi kommunist quruluşun düşmənləri kimi təqib olunurdular. Azərbaycan ədəbi posesinin belə sürətlə inkişafı düşmənlərimizin xoşuna gəlmirdi. Siyasi-ictimai gərginlik onların xeyrinə idi. «Yaşlı» ədəbiyyata qarşı yeni formalaşmaqda olan gənc ədəbi qələm sahiblərindən istifadə olunmağa başlandı. Ədəbiyyata qarşı kommunist siyasətinin bu üsulundan yararlanmaq üçün 1925-ci ildə Bakıda müxtəlif ədəbi dərnəkləri öz ətrafında birləşdirən «Qızıl qələmlər» cəmiyyəti yarandı və onun bölgələrdə fəaliyyət göstərən şöbələri ətrafında da oktyabr inqilabının təntənəsini tərənnüm edən, təbliğ edən gənc ədib və şairlər toplaşırdı. «Qızıl qələmlər» cəmiyyətinin fəaliyyətini genişlən- dirmək üçün Bakıda qurultaylar keçirilirdi. 1928-ci ildə Azərbaycan Yazıçılar Cəmiyyəti yaradıldı. Bütün nəsillərdən olan yazıçıların sovet ideologiyası ətrafında birləşdirilməsi üçün bütün cəhdlər göstərilirdi. Baxmayaraq ki, milli əqidəyə sədaqətli sənətkarlarımız kommunist partiyasının hakim ideologiyasına tabe olmaqdan boyun qaçırır, müxtəlif yollarla da bundan imtina edirdilər. Belə bir dövrdə proletar beynəlmiləlçiliyindən, rus xalqının qüdrətindən, Lenindən yazmayan bu sənətkarlar «sosialist inqilabını gözü götürməyən» sənətkarlar kimi amansız təqibə məruz qalırlar. Gülxani Pənah, Salatın Əhmədli 72 1934-cü ildə Azərbaycan Yazıçılar Cəmiyyəti əsasında daha mütəşəkkil yaradıcılıq təşkilatı olan Azərbaycan Yazıçılar İttifaqı yaradıldı. Senzura sosialist prinsiplərini öz yaradıcılıqlarında yetərincə ifadə edə bilmədiyi bəhanəsiylə Azərbaycan yazıçılarının böyük bir hissəsini təqib etməyə başladı və onlar bu repressiyanın qurbanı oldular. Ölkədən gedən, mühacirət həyatı yaşayan, vətəndən didərgin salınan sənətkarlarımız oldu. Kommunist-sovet ideologiyası milli məfkurəyə qarşı mü- barizə aparırdı və bu mübarizə özünü aşağıdakı sahələrdə də göstərirdi: (A) azərbaycançılığın əsas əlaməti olan türkçülük, tama- milə əsassız olaraq, millətçilik hesab edilir; ədəbiyyatda milli tarixi mövzuların, ideyaların yer tutmasına imkan verilmir; milli mənafe əvəzinə sinfi mənafelərin mübarizəsindən danışılır, vulqar beynəlmiləlçilik təbliğ olunurdu. B) azərbaycançılığın ikinci əlaməti olan müsəlmançılıq, ümumiyyətlə, hər cür dini dünyagörüş bütünlüklə inkar edilir: onun mənəvi-əxlaqi imkanlarından, bədii yaradıcılıqdakı ənənəvi rolundan imtina olunurdu; C) azərbaycançılığın üçüncü əlaməti olan müasirlik vulqarlaşdırılaraq sosialist inqilabının, sovet gerçəkliyinin tərənnümü ilə məhdudlaşdırılır; dünyaya geniş pəncərə açılmasına icazə verilmirdi». Bütün bunlara baxmayaraq azərbaycançılıq- milli məf- kurə beşiyində boğula bilmədi. Demək olar ki, bütün şair, yazıçı, dramaturqların əsərlərində millilik qorundu, inkişaf etdirildi, özünü bir xalq kimi təsdiq etdi. Bu dövrdə xalq ədəbiyyatının toplanması, nəşri, onun yazılı ədəbiyyata təsiri, xalq ruhunun ədəbiyyatda əksi görün- məmiş bir şəkildə kütləvi hal almışdı və xalq ədəbiyyatını öz Yüklə 3,82 Mb. Dostları ilə paylaş:
|