Gülxani pənah salatin əHMƏdli səNƏT, SƏNƏtkar
Yüklə 3,82 Mb. Pdf görüntüsü
|
Sənət, sənətkar və zaman 61 Yaradıcılığını üç əsas istiqamətdə (dramaturgiya, bədii nəsr, publisistika) inkişaf etdirən C.Məmmədquluzadə «Ana- mın kitabı» (1919-20), «Kamança» (1920), «Danabaş kəndinin məktəbi» (1921), «Dəli yığıncağı» (1927) və s. dramatik əsərlərində vətən, xalq birliyi ideyasını irəli sürür: cəmiyyətin bir – birinə zidd qüvvələrinin arasındakı daxili ziddiyyətləri açıb göstərir, ana dilinin saflığı məsələsini qoyur. Hekayələrində qadın azadlığı, realist demokratik sənət və ədəbiyyat uğrunda mübarizə, mövhumata, bürokratizmə qarşı kəskin çıxış, dilin təmizliyini qorumaq, gənc nəslin sağlam ruhda tərbiyəsi məsələləri qoyulur. Çadraya qarşı çıxan, qeyri- qanuni evlənmə qaydalarını gülüş hədəfinə çevirən («Yuxu», «Qoşa balınc» və s.), cəmiyyətdə gedən yeniliklərə mane olan yaramaz, tüfeyli, süründürməçi, şöhrətpərəst, xalqı aldadıb varlanma istəyində olanlara qarşı («Taxıl həkimi», «Qəza müxbiri», «Ucuzluq», «Oğru inək» və s.) çıxan, tərbiyə mövzusunda («Şərq fakültəsi», «Saqqallı uşaq», «Buz» və s.) hekayələrini yazır. Publisist yazıları ilə də xalqına, millətinə, onun inkişafına xidmət edən yazıçı beynəlxalq imperializmə qarşı yazdığı kəskin yazılarında xarici imperialistləri tənqid edir. İngilis irticaçılarının müstəmləkəçilik siyasətini ifşa edir: C.Məmmədquluzadənin inqilabdan əvvəlki bədii nəsrinə xas xəlqiliyi, mənalı gülüşü, lakonizmi, sadəliyi və mübarizliyi bu hekayələrdə də görürük. Ədib cəmiyyət quruculuğuna mane olan yaramazlara, tüfeylilərə, oğrulara, süründürməçilərə, xalqı aldatmaq yolu ilə varlanmaq istəyənlərə, şöhrətpərəstlərə qarşı mübarizə aparır, «Taxıl həkimi», «Qəza müxbiri», «Ucuzluq», «Oğru inək» «İki alma», «Toy» və s əsərlərində rəhmdillik, qonaqpərvərlik, kimsəsizlərə əl tutmaq kimi hissləri təbliğ edir, Azərbaycanın milli sərvətlərinə göz dikənləri, diş qıcırdanları kəskin felyetonları ilə ifşa edir. Publisist yazılarında («Şərq Gülxani Pənah, Salatın Əhmədli 62 qadını», «Beynəlxalq qadınlar günü», «Səkkiz mart qadınlar günü») qadın azadlığı uğrunda mübarizəni də əsas götürən ədibin apardığı mübarizənin səmərəsindən duyduğu iftixar hissi öz ifadəsini tapır. «Proletar şairi», «Şeir bülbülləri», «Sənət və ədəbiyyat», «Şeir nəşəsi», «Mədfən» kimi əsərlərində «C. Məmmədquluzadə sənət və ədəbiyyatın qarşısında həyatilik, ideyalılıq, sadəlik və aydınlıq kimi ciddi, mühüm tələblər qoyur. O, sənət və ədəbiyyatı ictimai məzmundan məhrum etməyə çalışanlara, sənətlə həyat arasında keçilməz sədd qoyanlara, xalqa yabançı, qəliz və anlaşılmaz dildə danışanlara, qafiyəpərdazlara düşməndir. Ədib yeni mövzulara, böyük ideyalara biganəlik göstərən formalist şeirə qarşı qəti etiraz edir, məzmunsuz, bayağı şeirlərdən «nəşə alanlara» üz tutaraq tənqid edir: «İxtiyar məndə olsa, şeir nəşəsini qadağan edərəm. Necə ki, tiryək nəşəsi qadağandır». Azərbaycan nəsrinin inkişafında Seyid Hüseynin rolu böyükdür. Hekayə canrının inkişaf tarixi onun adıyla bağlanır. 20–ci illərin sonundan 30-cu illərin birinci yarısınadək yazdığı hekayələr öz müasirliyi ilə, bədii tutumu ilə ona şöhrət qazandırmışdır. İnqilabdan əvvəl onu tanıdan tənqidi əsərləri olmuşsa, 1927-ci ildən nəsr – hekayə sahəsindəki uğurları ilə şöhrət qazanmışdır. «Gələcək həyat yollarında», «Bir günəşin tarixi», «Sarıköynək», «Onun oğlu», «Hacı Sultan» (1927), sonralar «Mehriban», «Daxili naziri», «Həzin bir xatirə» hekayələri «İnqilab və mədəniyyət» («Azərbaycan») curnalının səhifələrində çap etdirilmişdir. 1927-1937-ci illər arasında çağdaş Azərbaycan ədəbiyyatının yaranması tarixində mühüm rol oynamış, həyatiliyi və bədii lirikliyi ilə oxucu kütləsinin rəğbətini qazanan S. Hüseynin nəsrindəki müasirlik idi: «... o zaman biz gənclər «İnqilab və mədəniyyət» curnalının yeni nömrəsini alan kimi Seyid Hüseynin hekayəsini axtarırdıq. Sənət, sənətkar və zaman 63 Onun hekayələrində əks olunan ictimai, əxlaqi və bədii məsələlər oxucular arasında müzakirə və mübahisə yaradırdı, çünki Seyid Hüseyn müasirlərini düşündürən canlı hadisələrə toxunur, həyatdan, xalqın mübarizəsindən yazırdı» (Mirzə İbrahimov). 1920-ci ildən sonra Seyid Hüseyn həm də publisistik, tənqidi yazıları ilə də mətbuatda müntəzəm çıxış edirdi. O, Sabir, Hadi, C.Cabbarlı, Abdulla Şaiq haqqında məqalələr, xatirələr yazmış, Məhəmməd Hadinin Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində əhəmiyyətli fəaliyyətini təqdir etmişdir. Sabirin həyatı, mühiti haqqında maraqlı məlumatlar vermişdir. Mehdi Hüseyn Seyid Hüseyn ədəbi fəaliyyətinin ideya – siyasi istiqamətinə belə qiymət verir: «Seyid Hüseyn ... proletar hakimiyyəti illərində bitərəf qalmağın qətiyyən müəyyən olmadığını söyləyir. O, «Çarxların hücumu» adlı hekayəsində hücuma keçən inqilabın obrazını verməyə çalışaraq, bu hücum zamanında bitərəf qalan və öz yolunu təyin edə bilməyən adamların ayaq altında əzilməkdən başqa bir yol tapa bilməyəcəklərini anladır». O, 1920 –ci il inqilabından sonra da inqilabdan əvvəlki kimi «demokratik, realist sənət haqqında doğru estetik» görüşlərini tənqidi görüşlərində davam etdirir. Süleyman Sani Axundov da həm inqilabdan əvvəl, həm də inqilabdan sonra 1939-cu ilə qədər ədəbiyyatımızın inki- şafında mühüm rol oynayan simalardandır. 20-ci illərdəki yaradıcılığında dramaturgiya əsas yer tutan S.S.Axundov «mən mövhumat, avamlıq və ətalətlə mübarizə etmək üçün ən yaxşı vasitələrdən biri də teatr olduğunu anlayaraq pyes yazmağa başladım» - deyir. 1921-22-ci illərdə irili–xırdalı on bir pyes, 23-cü ildə isə «Yeni həyat» adlı kiçik pyesini yazmış və sonralar bədii nəsrlə məşğul olmuşdur. «Tənqid-təbliğ» teatrı Gülxani Pənah, Salatın Əhmədli 64 üçün yazdığı doqquz pyesi aktual mövzuları özündə əks etdirən kiçik həcmli əsərlərdir. Ümumiyyətlə, «Tənqid–təbliğ» teatrının repertuarında S.S.Axundovun əsərləri mühüm yer tutmuşdur. «Laçın yuvası», «Eşq və intiqam», «Şeytan», «Bir eşqin nəticəsi», «Səadət zəhmətdədir», «İki yol», «Qaranlıqdan işığa», «Çərxi–fələk» və s. pyeslərinin bir qisminin müasir həyatın aktual məsələlərindən bəhs etdiyi, bir qisminin isə «mövzusu inqilabdan əvvəlki həyatdan götürülsə də, günün vacib sosial problemlərinə» həsr olunduğu, «ümumilikdə isə bu pyeslərin iyirminci illər ictimai mühitin vacib aktual mə- sələlərinin təhlil və təbliğinə» xidmət etdiyi bildirilir. 20-ci ildən sonrakı nəsr yaradıcılığında-«Kövkəbi–hürriyyət», «Yu- xu», «Qatil uşaq», «Cəhalət qurbanı», «Ümid çırağı», «Təbrik». «Sona xala» kimi hekayələrində müasir həyatın təsviri, qadın azadlığı məsələsi, köhnə həyatla yeni həyatın müqayisəli təhlili, («Namus», «Mister Qreyin köpəyi», «Son ümid» və s.) əsasdır. XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatının realist ənənələrini inqilabdan sonra da inkişaf etdirən, bədii və dramaturgiya sahəsində tanınan, bu sahələri mövzuca zənginləşdirən görkəm- li yazıçılarımızdan biri də Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevdir. Ə. Haqverdiyev yazdığı pyes, hekayə, məqalə, xatirələrilə yanaşı, rus və dünya ədəbiyyatından tərcümələri ilə də ədəbiyyat tariximizdə mühüm yer tutur. «Ağac kölgəsində», «Köhnə duman», «Qadınlar bayramı», «Yoldaş Koroğlu», «Çox gözəl», «Sağsağan» pyeslərində yeni həyat, xalqın şüurunda yaranan dönüş, «insanların şüurunda əmələ gələn dəyişmə», «yeniləşmə» əsasdır. 1920-37-ci illərdə Tağı Şahbazi Simurqun yaradıcılığında qadın azadlığı məsələsi əsas yer tutur. «Zərifə», «Haqsızlıq Yüklə 3,82 Mb. Dostları ilə paylaş:
|