Gülxani pənah salatin əHMƏdli səNƏT, SƏNƏtkar
Yüklə 3,82 Mb. Pdf görüntüsü
|
Sənət, sənətkar və zaman 49 verirsə, qarşı tərəfdən onun yazılarının Cümhuriyyət idealları ilə bağlılığından mayalanır». Repressiya qurbanı olmuş, həbsxanalara salınmış Um- gülsüm Sadıqzadənin «Əsgər anasına», «Çəkil, dəf ol», «Bir mayıs günündə», «Yolunu bəklərdim» şeirlərində azadlığını, müstəqilliyini əldə etmiş Azərbaycan xalqına, onun yenicə qurduğu azad, müstəqil, suveren dövlətinə məhəbbət, Vətənin sabahı üçün narahatlıq, xalqın çətin anda köməyinə çatan, onu düşmən caynağından qurtarmağa gələn Türk ordusunun arxa, dayaq olmasından ürəyində doğan qürur hissi, dili bir, qanı bir Azərbaycan xalqının, türklərinin hiss və duyğuları, bu tarixi həqiqətlərin xalqın ruhunda, yaddaşında buraxdığı dərin izlər yaşayır. Onun şeirlərində eyni zamanda ölkədə Xalq Cümhuriyyətinin süquta uğraması, başımıza gətirilən müsibətlər, tarixi ədalətsizliklər öz əksini tapmışdır. Məmməd Səid Ordubadi, Əliqulu Qəmküsar, Cavid, Əli Şövqü, Davud Ağamirzadə və başqa sənətkarlarımız Xalq Cümhuriyyətinin yaşadığı dövrün ümumi mənzərəsini poezi- yada verdiyi kimi, Cəlil Məmmədquluzadə, Əbdürrəhimbəy Haqverdiyev, Yusif Vəzir Çəmənzəminli, Abdulla Şaiq, Seyid Hüseyn, Tağı Şahbazi kimi tanınmış ədiblər də öz nəsr yaradıcılıqlarında bunu əks etdirirdilər. Cəlil Məmmədquluzadə hekayələrində qadın azadlığı («Konsulun arvadı» «Xanın təsbehi», «Qəssab») problemlərinə toxunur. «Zırrama» hekayəsində mənfi əxlaqi keyfiyyətlər tənqid olunur. Ə.Haqverdiyevin «Mirzə Səfər», Seyid Hüseynin «Həzin bir xatirə», «İsmailiyə» hekayələri diqqəti cəlb edir. «İsmailliyə» hekayəsində ədəbiyyatşünaslar Seyid Hüseynin «bu tarixçənin istiqlal və azadlıq hərəkatı ilə bağlı məqamlarına diqqət yetirildiyini, əslində İsmailliyənin sima- Gülxani Pənah, Salatın Əhmədli 50 sında yazıçının bütün ruhu və qəlbi ilə bağlı olduğu doğma Azərbaycanın obrazını yaratdığını bildirirlər. Abdulla Şaiqin «Əsrimizin qəhrəmanları» romanının bir hissəsini Cümhuriyyət dövründə qələmə aldığı, bu əsrdə birinci dünya müharibəsi, çar Rusiyasının tənəzzülü, Oktyabr inqilabı dövründə yeni nəsli düşündürən və narahat edən problemlərin diqqət mərkəzinə çəkildiyi qeyd edilir. Ağababa Yusifzadənin «Sınan qanad» romanında xalqın, millətin qayğılarını bir vətəndaş kimi irəli çəkmək məsələləri, vətənin azad və abad yaşaması, qurulması ideyaları verilir. Bu dövrdə Cəfər Cabbarlının «Ədirnə fəthi», «Trablis müharibəsi», yaxud «Ulduz», «Aydın», Hüseyn Cavidin «İb- lis», Cəlil Məmmədquluzadənin «Anamın kitabı», «Kamança» əsərləri Cümhuriyyət dövrünün dramaturci əsərləri kimi bədii cəhətdən yüksək qiymətləndirilir. Cəfər Cabbarlının dram əsərlərində Türkiyə mövzusunun daha qabarıq şəkildə verildiyi və bu cəhətdən kamil əsərlər kimi səciyyələndirildiyi məlumdur. Tədqiqatçılar Hüseyn Cavidin «İblis» faciəsinin «bu illərdə cərəyan edən hadisələrin ümumi ruhundan və mahiy- yətindən qaynaqlan»dığını bildirir: «Dramaturq I Dünya sa- vaşının ağır siyasi böhranının və erməni-daşnak birləşmələrinin fitvası ilə törədilmiş Mart faciəsinin onun şüurunda və dünyagörüşündə yaratdığı güclü təəssüratın təsiri ilə belə bir əsərin yaradılmasını vacib hesab etmişdir». Dramaturqun «İblis» faciəsinə ziddiyyətli münasibət olsa da, Abdulla Şaiq bu əsəri tənqid edənlərə qarşı çıxır: «Cavidin «İblis» faciəsini ideoloci cəhətdən tənqid edənlərə onun nə kimi təsir altında yazıldığını xatırlatmaq üçün şairin keçdiyi müdhiş bir fəlakəti yazmaq məcburiyyətindəyəm. Sənət, sənətkar və zaman 51 Cavid Bakıda Nikolayevski küçəsində yerləşən «Təbriz» otelində yaşayırdı. 1918-ci ilin mart hadisəsindən sonra yazıçı və münəqqid Hüseyn Sadiq ilə bərabər bizə gəlmişdi. Cavidin bət-bənizi ağarmışdı. O, son dərəcə nəşəsiz və mütəəssir görünürdü. Əhval sordum. Hüseyn Sadiq Cavidin əsir düşdüyünü və ölümdən qurtulduğunu söylədi....Cavid Azərbaycan səhnəsinin şah əsərlərindən olan «İblis» faciəsini bu acı təsirlər altında yazmışdı». Milli birlik, mənəvi bütövlük ideyaları üzərində qurulan dövlətin tərəfdarı olan Cəlil Məmmədquluzadənin «Anamın kitabı» pyesinin ədəbi tənqiddə dərin təhlili verilmişdir: «Böyük mütəffəkkirin fikrincə, birliyi və bütövlüyü olmayan millətin iqtisadi, siyasi, mənəvi güc, qüdrət sahibi olması, tarix səhnəsində uzun müddət duruş gətirməsi mümkün deyildir. Dramaturq pyesdə bir ananın övladları olan Rüstəm bəy, Mirzə Məhəmmədəli, Səməd Vahidin timsalında köləlik və əsarətin millətin xarakterində qoymuş olduğu acı nişanələrə diqqəti yönəldə bilmişdir. Eyni zamanda, müəllif millətin ruhuna hopdurulmuş yabançı xislətləri diqqət mərkəzinə çəkməklə kifayətlənməmiş, bu bəlalardan xilas olmağın yollarını göstərmişdir». Azərbaycan ədəbiyyatı tənqidi və ədəbiyyatşünaslığı Cümhuriyyət dövründə özünəməxsus inkişaf yolu keçib. «Bu özünəməxsusluq, hər şeydən öncə, ədəbi irsin milli-nəzəri fikir müstəvisində təhlil və tədqiqinin aktuallıq kəsb etməsi, həmçinin ədəbiyyatşünaslığı məşğul edən problemlərin daha operativ şəkildə diqqət mərkəzinə çəkilməsi ilə şərtlənməkdədir. Belə ki, Cümhuriyyət dövründə bir tərəfdən klassik ədəbi irsin tədqiqi istiqamətində mühüm addımlar atılmış, digər tərəfdən çağdaş ədəbi proses yetərincə də- Gülxani Pənah, Salatın Əhmədli 52 yərləndirilmiş, həmçinin ədəbiyyatın nəzəri-estetik problem- lərinin araşdırılması ilə bağlı müəyyən işlər görülmüşdür». Məmməd Əmin Rəsulzadə milli azadlıq yolunda əldə edilən müvəffəqiyyətlərin qazanılmasında bədii ədəbiyyatın rolunu belə dəyərləndirir: «Azadlıq və istiqlaliyyət əsas süngüləri ilə yox, ədəbiyyat və incəsənət vasitəsi ilə əldə olunur» və «Qurtuluş günü» məqaləsində yazır: «Ey millətin lisanül-qeybi olan şairlər, ədiblər, millətin əməllərini, ülvi niyyət və məqsədlərini oxşayınız, kəndisinə millət sevgisi, vətən məhəbbəti, hürriyyət eşqi təlqin ediniz». Cümhuriyyət dövründə Seyid Hüseyn «Yaşıl qələm» ədəbi – elmi cəmiyyət yaradır. Bu cəmiyyət Məmməd Əmin Rəsulzadə, Hüseyn Cavid, Seyid Hüseyn, Nəcəf bəy Vəzirov, Üzeyir Hacıbəyov, Abdulla Şaiq, Əhməd Cavad, Cəfər Cabbarlı, Salman Mümtaz, Əli Yusif və digər ziyalıları, sənətkarları özündə birləşdirirdi. «Cəmiyyətin məqsədi Azərbaycan xalqının fikrən yüksəlməsinə çalışmaq və Azərbaycan ədəbiyyatında müşahidə edilməkdə olan yeniliyi qüvvətləndirmək, onu türklüyə və sadələşməyə sövq etmək» idi. Onlar müxtəlif yığıncaqlar keçirir və bu yığıncaqlarda qələm sahiblərinin yaradıcılığı müzakirə edilir, əsərlərin nəşri (məsələn, Sabirin «Hop Hopnamə»sinin nəşri) məsələsi müzakirə edilir, ədəbiyyatımızın tarixinin öyrənilməsi, araşdırılması məsələləri ilə yanaşı ədəbi tənqidin inkişafına da diqqət göstərirdi. Yusif Vəzir Çəmənzəminli bu dövr ədəbiyyatşünaslığına dəyərli əsərlər vermişdir. «Azərbaycan ədəbiyyatına bir nəzər» monoqrafik tədqiqat əsəri 1919-cu ildə İstanbulda nəşr edilmiş öz elmi – nəzəri əhəmiyyəti ilə seçilir. Firidun Köçərli Tiflisdə «Azərbaycan teatrının ədəbiyyatı» əsərini rus dilində nəşr etdirir. Yüklə 3,82 Mb. Dostları ilə paylaş:
|