Gülxani pənah salatin əHMƏdli səNƏT, SƏNƏtkar
Yüklə 3,82 Mb. Pdf görüntüsü
|
Sənət, sənətkar və zaman 33 yaradıcılıq metodu inkişafa başlayır, dramaturgiya, milli mətbuat, ədəbi tənqid, estetika, bir sıra canr və formalar, ictimai və fəlsəfi fikir sahəsində müəyyənləşmiş və sistemləşmiş materialist və ateist baxışlar meydana çıxır. Abbasqulu ağa Bakıxanov, professor Mirzə Kazım bəy, Mirzə Şəfi Vazeh, İsmayıl bəy Qutqaşınlı, Mirzə Baxış Nadim, Baba bəy Şakir, Qasım bəy Zakir, Mirzə Fətəli Axundov, Həsən bəy Zərdabi, Seyid Əzim Şirvani, Nəcəf bəy Vəzirov, aşıq şeiri tərzində yazan Seyid Əbülqasım Nəbati kimi simalar yetişir, onlar xalqımızı dramaturgiya və teatrla, milli mətbuatla, inqilabi- demokratik fikirlərlə, azadlıq ideyaları ilə tanış edir, onların yaradıcılığında real, gördükləri hadisələr öz əksini tapır və bu realizm Axundovun yaradıcılığında kamala çatır: «Öz dövründəki ictimai-mədəni həyatın elə bir sahəsi tapılmaz ki, oraya böyük mübariz yazıçı nəzər salmamış və öz qəti, hərarətli sözünü söyləməmiş olsun. Ədəbiyyat, sənət, fəlsəfə, din, siyasət-bütün bu mühüm sahələrdə M. F. Axundov yorulmadan mübarizə aparmış və döyüşkən bir materialist-ateist kimi köhnə ideyaları alt-üst etməyə çalışmışdır. Bütün ideoloci mübarizəsində Avropanın mütərəqqi, demokratik burcua yazıçılarından və böyük rus maarifçilərindən ruhlanan M.F. Axundovun fikirləri ardıcıl və möhkəmdir. Parlaq istedad, geniş bilik sahibi olan yazıçı toxunduğu hər bir məsələdə dərin məlumat, fikir genişliyi, gözüaçıqlıq və uzaqgörənlik göstəmişdir» (M. Arif). Nizami, Füzuli, Nəsimi, Vaqif... Azərbaycan ədəbiyyatında «poeziyanı dünya meydanına çıxardıqları halda, bədii nəsr və dramaturgiya öz böyük sənətkarını M. F. Axundov simasında qazandı». M.F.Axundovun özündən sonra yetişən realist sənət- karların (N. B. Vəzirov, C. Məmmədquluzadə, Əbdürrəhimbəy Haqverdiyev, C. Cabbarlı....) yaradıcılığına böyük təsiri olmuş, Gülxani Pənah, Salatın Əhmədli 34 böyük sənətkarlarımız M.F. Axundovun yolu ilə getmiş, onun realizmini inkişaf etdirmişlər. XIX əsrin ikinci yarısında aşıq poeziyası ilə yanaşı, qəzəl şairlərinin sayı getdikcə çoxalır. Qarabağda («Məclisi- üns» və «Məclisi-fəramuşan»), Şamaxıda («Beytüs-səfa»), Bakıda («Məcməüş-şüəra»), Ordubadda («Əncüməni-şüəra»), Lənkəranda («Fövcül-füsəha») şeir məclisləri fəaliyyət göstərir, Seyid Əzim Şirvani, Xurşudbanu Natəvan, Fatma xanım Kəminə, Mirzə Ələsgər Növrəs, Əbdülxalıq Cənnəti, Mirzə İsmayıl Qasir, Bahar Şirvani, Cənubi Azərbaycanda Mirzə Məhəmmədbağır Xalxali və b. yetişir. Bu dövrdə Axundovdan sonra tanınmış ikinci böyük icti- mai xadim Həsən bəy Zərdabi «Əkinçi» (1875-1877) qəzetinin nəşrinə nail olmaqla, milli Azərbaycan mətbuatının bünövrəsini qoydu. Onun səhifələrində şairlərin imzaları da vardı. Ustad sənətkar Cəlil Məmmədquluzadə milyonlarla xalq kütlələri ilə danışmağın «qaydasını bilən», böyük təsiredici, təşviqedici qüvvəyə malik olan «Molla Nəsrəddin» curnalının nəşrinə başlamaqla hər sahədə olduğu kimi, Azərbaycan ədəbi təfəkkürünün də nələrə qadir olduğunu bir daha sübut etmiş oldu. Bu curnal müsəlman Şərqində, bütün Yaxın və Orta Şərqdə ən qabaqcıl satirik curnal olub, dövrün mühafizəkar və mürtəce qüvvələrini, ictimai bəlalarını inqilabi-demokratik cəhətdən cəsarətlə tənqid edən bir ədəbi orqan kimi dünyada məşhur idi. «Məktəb», «Dəbistan», «Təkamül», «Hürriyyət», «Rəhbər», «Həyat», «İrşad», «İşıq», «Füyuzat», «Şəlalə», «Dirilik», «Qurtuluş» kimi mətbu orqanlarla birlikdə «Molla Nəsrəddin» öz səhifələrində A. Səhhət, M.Ə.Sabir, N. B. Vəzirov, Ə. Haqverdiyev, S. S. Axundov, Ə. Qəmküsar, Ə. Nəzmi, Məhəmməd Hadi, M.S. Ordubadi, R.Əfəndiyev, S. M. Qənizadə kimi ədibləri birləşdirirdi. Bu dövrdə C. Sənət, sənətkar və zaman 35 Məmmədquluzadə ədəbiyyatımızın inkişafında misilsiz xidmətləri olan böyük şəxsiyyətdir. «Azərbaycan ədəbiyyatında qədim dövr humanizminin mahiyyət və xarakterini öyrənmək üçün Nizami poeziyası, orta əsrlər şeiri və məhəbbət lirikasının ictimai və intim keyfiyyətlərini bilmək üçün Füzuli yaradıcılığı, XX əsr romantizminin mürəkkəb xüsusiyyətlərini araşdırmaq üçün Hüseyn Cavid dramaturgiyası nə qədər zəngin, əlvan material verirsə, yeni ədəbiyyatın ən qüdrətli məktəbi olan realizm üslubunun şəkil və məzmun xüsusiyyətlərini dürüst müəyyən etmək üçün də Mirzə Cəlilin əsərləri əvəzsiz və tükənməz mənbədir» (Mir Cəlal). Təxminən 25 il ömür sürən «Molla Nəsrəddin» curnalı ədibin ictimai fəaliyyətində, Azərbaycan mətbuatı tarixində əsas yer tutur. Onun səhnə əsərləri təkcə Azərbaycanda deyil, bütün müsəlman şəhərlərində tamaşaya qoyulub. Mirzə Cəlil elə bir sənətkardır ki, Azərbaycan dili başa düşülən ölkələrdə sağlığında belə məşhur idi. Yaratdığı curnal «Azərbaycan xalqının oyanması, mənəvi cəhətdən silahlanması və inqilab yoluna düşməsində, əsrlərcə feodal zülm və zülmətində yaşayan kütlələrin əsarətindən, «ölülər» aləmindən qur- tarmasında, tərəqqi və səadət üçün çarpışmasında, öz mü- qəddəratı, azadlığı və hüququ uğrunda mübarizəsində, maarif və mədəniyyətin təbliğ edilməsi və yayılması işində, elm işığı ilə işıqlanmasında» elə böyük rol oynadı ki, ikinci belə bir xalq curnalını o dövrdə göstərmək çətindir... Onun məsləkdaşları M. Ə. Sabir, N. Nərimanov, Ə. Haqverdiyev, Ə. Nəzmi, M. S. Ordubadi, Ə. Qəmküsar, M. Ə. Möcüz, S. S. Axundov, M. Hadi, A. Səhhət, Y. V. Çəmən- zəminli, S. M. Qənizadə, A. Şaiq məktəbinin davamçılarının gətirdiyi güclü dalğa möhtəşəm bir ədəbiyyatın gələcəyindən xəbər verirdi. Elə bir ədəbiyyatın ki, bəşər tarixində öz Gülxani Pənah, Salatın Əhmədli 36 sıralarında bu qədər ədəbiyyat adamını birləşdirməmişdi, bu qədər sistemli şəkildə millətinə, xalqına xidmət işini öz çiyinlərinə götürməmişdi. O elə bir dalğa idi ki, özüylə Azərbaycan ədəbiyyatına daha bir qüdrətli nəfəs gətirdi, 70 il ərzində minlərlə ziyalısı, onlarla ədəbiyyatçısı repressiyalara məruz qaldı, dissident həyatı yaşadı. Amma əqidəsini, amalını yeni həyat uğrunda silahlanmış ideyalarını həyat yolunun devizi etməkdən çəkinmədi. Mirzə Cəlil kimi sənətkarların yaratdığı abı-hava ilə köklənən yeni ədəbiyyatın nümayəndələri yetişirdi, 70 illik ədəbi prosesi kommunist ideologiyası idarə etmiş olsa da, senzura hökm sürsə də, bu məmləkətdə azad düşünmək, azad yaşamaq, yaratmaq hissini tamamilə boğa bilmədi. 1929-37-ci illərdə əhməd cavadlar, müşfiqlər, cavidlər... məhv edildi, almaslar, ceyhunlar, məmmədəminlər... mühacirət həyatı yaşamalı oldu, amma onların əqidəsinə, amalına hörmət və ehtiram göstərənlər onların fəaliyyətini təqdir edən əsərlər yazdılar. Onların közərtmək istədikləri kiçik tonqalları 60-70- ci illərdə ədəbiyyata gələnlər elə alovlandırdılar ki, senzura, kommunist ideologiyası qarşısında aciz qaldı. İlk bünövrəsini Cəlil Məmmədquluzadələrin qoyduğu mübarizə bundan sonra sönmədi və bu gün də alovlanmaqdadır, şöləsi bütün aləmə yayılmaqdadır... Bu möhtəşəm, sistemli, bütövlükdə xalq və dövlət tərəfindən xüsusi qayğıyla da əhatə olunmuş ədəbiyyatın yetişməsində özündən əvvəlki nəsillərin, uluların, onların yaratdığı şifahi xalq ədəbiyyatının rolu böyük olduğu yada salındı; ərəb-fars dilində yazıb-yaratmağa məcbur olmuş, təzkirələrin, tarixi əsərlərin yaddaşında qalan simalar xatırlandı; yol üstündə yerləşdiyindən, zaman-zaman çapılıb, talanmış Azərbaycan torpağının yetişdirdiyi nadir dühalara nəzər salındı; Yüklə 3,82 Mb. Dostları ilə paylaş:
|