Gülxani pənah salatin əHMƏdli səNƏT, SƏNƏtkar
Yüklə 3,82 Mb. Pdf görüntüsü
|
Sənət, sənətkar və zaman 41 qısa müddətdə milli ideya mübarizəsində, o cümlədən, romantizm və realizm yaradıcılıq axınında birləşir. Və bu dövrdə fəaliyyətə başlayan parlament Azərbaycan dilini dövlət dili elan edir. XX əsrin əvvəlindən Azərbaycan ədib və şairləri müəyyən məktəblər, üslublar üzrə qruplaşmaqda idi. «Həmin birliklər ədəbiyyatın get-gedə daha çox ideoloci məzmun kəsb etdiyini, zamanın siyasi konyukturasına tabe olduğunu göstərirdi. Bu və ya digər siyasi-ideoloci mərama mənsubluq ilk yaradıcılıq təşkilatlarının, yaxud cəmiyyətlərinin fəaliyyəti ilə yanaşı, adında da özünü göstərirdi. «Yaşıl qələm», «Qırmızı qələm» və s. ədəbiyyatın bu cür «rənglənməsi» sənət baxımından o qədər təbii olmasa da, bədii təfəkkürün cəmiyyət həyatına yaxınlığından irəli gəlirdi. «Yaşıl» rəng türkçülüyün, müsəlmançılığın, «qırmızı» isə inqilabi müasirliyin ifadəsi idi». XX əsrin ilk iki onilliyində Azərbaycan çox mürəkkəb, ictimai-siyasi cəhətdən ən ağır dövrünü yaşadı. Rusiya-Yapo- niya müharibəsi, rus imperiyasının məğlubiyyəti, ictimai – siyasi prosesləri Azərbaycanda güclənən milli – azadlıq hərəkatı ədəbi prosesə də öz təsirini göstərdi. Ölkədə maarif- çilik hərəkatının güclənməsi, maarifçi ədəbiyyatın inkişafına kömək etdi. Milli problemlərin həlli yollarını axtarmaqda ziyalılar bir araya gəlməkdə idilər. «Şərqi –rus», «Hümbət», «Molla Nəsrəddin», «Füyuzat», «İrşad», «İqbal», «Tərəqqi», «Təkamül», «Yoldaş», «Məktəb», «Dirilik» kimi mətbu orqanlar fəaliyyətə başladı, ana dilimizdə yaranan bu mətbu orqanlar xalqımızın ədəbiyyatının inkişafına kömək etmiş olurdu. Bunlarda ictimai - siyasi və milli - mənəvi problemlər öz əksini tapırdı. Bu dövrdə realizm və romantizm ədəbi məktəbləri dövrün ədəbi proseslərini özündə əks etdirirdi. «Molla Nəsrəddin», Gülxani Pənah, Salatın Əhmədli 42 «Füyuzat» curnalları ətrafında toplanan maarifçi ziyalılar realist və romantizmin ideya–estetik düşüncələrini ifadə edirdilər. Cəlil Məmmədquluzadənin nəşrə hazırladığı «Molla Nəsrəddin» curnalı realist şair və yazıçıları öz ətrafında birləş- dirir, mollanəsrəddinçilər kimi tanınan ədiblər ədəbi dili xalqın danışıq dilinin bazası əsasında yaratmağı düşünür. Əli bəy Hüseynzadənin başçılıq etdiyi «Füyuzat» curnalı romantiklərin ideya və düşüncələrini müdafiə edir və füyuzatçılar kimi tanınan ziyalılar isə «ortaq türk dilinin formalaşdırılması ideyası»nı əsas bilir və «bu məsələdə Türkiyə türkcəsini əsas götürməyi düşünürdülər». Rusiyada 1905-ci il inqilabı məğlubiyyətə uğradı və bu azadfikirli, maarifçi Azərbaycan ziyalılarının işini ağırlaşdırırdı. 1908-1910-cu illərdə Məmməd Əmin Rəsulzadə, Əli bəy Nüsrətzadə, Əhməd bəy Ağaoğlu kimi ziyalılar Azərbaycanı tərk etməyə məcbur olmuş, təqib olunduqlarından İranda (Məmməd Əmin Rəsulzadə), Türkiyədə (Əli bəy Nüsrətzadə, Əhməd bəy Ağaoğlu) fəaliyyətlərini davam etdirməli olmuşlar. 1905-1901-ci illərdə Səttarxan hərəkatı bütün İrana, eləcə də Şərqə, məşrutə hərəkatının qələbəsi ictimai - siyasi hərəkata, eləcə də ədəbi prosesə ciddi təsir göstərir. Bu hadisələri Məmməd Əmin Rəsulzadə, Əli bəy Hüseynzadə silsilə məqalələrlə dərindən izləyir. «Məşrutə hərəkatını yaxından izləyən M.Ə. Rəsulzadə yazdığı silsilə məqalələrlə milli mətbu- atda ictimai tendensiyanın, vətəndaşlıq amalının güclənməsinə təkan vermişdir. Əli bəy Hüseynzadə isə «Siyasəti-fürusət» adlı fəlsəfi-publisistik traktatında şərti-simvolik üslubun imkanlarından bəhrələnərək diqqəti Azərbaycanın Güneyində cərəyan edən siyasi hadisələrə yönəldir, hər bir millət üçün azadlığın qaçılmaz olduğu zərurətini vurğulayırdı». Sənət, sənətkar və zaman 43 «Səfa», «Niğam», «Nəşri–maarif», «Cəmiyyəti–xeyriy- yə» kimi ədəbi mədəni mühitə təsir edən cəmiyyətlərin rolu, xüsusilə qeyd edilməlidir. Onların köməyi ilə keçirilən yubiley tədbirləri, nəşr olunan kitablar, səhnələşdirilən dram əsərləri ədəbi prosesin inkişafına göstərilən dəyərli köməklər idi. M.Ə.Rəsulzadə «Açıq söz» qəzetinin nəşrinə başlamaqla Azərbaycan mətbuatı tarixində yeni bir yol açdı. Bu qəzet «milli ideologiyanın formalaşdırılmasında müstəsna rol oynadı. Onun səhifələrində dərc olunan yazılar Azərbaycan ədəbiyyatının, mədəniyyətinin inkişafına böyük təkan idi. Ölkədə (1918-1920) baş verən ictimai - siyasi hadisələr, inqilabi hərəkatın geniş vüsət alması, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin yaranması xalqımızın həyatında misilsiz rol oynadı. Qısa bir müddət yaşasa da, Azərbaycanın ilk müstəqil dövləti kimi böyük çətinliklərlə qurulan bir dövlət idi və bu yolda Azərbaycan ədəbiyyatının, mədəniyyətinin, ziyalılarının xüsusi fəallığı nəzərə alınmalıdır. 1918-1920-ci illər «millətimizin həyatında xüsusi bir mərhələ olmuş və onun gələcək inkişafına ciddi təsir göstərmişdir. Bu dövrdə xalqımızın yüz ildən artıq sürən köləlik zəncirindən xilas ol- ması, müstəqil həyata qədəm qoyması, yalnız ictimai-siyasi sferalarda deyil, ədəbi-mədəni sahələrdə də köklü dəyişik- liklərin gerçəkləşdirilməsi üçün zəmin yaratmışdır. Türk dilinin dövlət dili elan olunması, milli mətbuatın nəşr imkan- larının genişlənməsi ictimai ideallarla zəngin bir ədəbiyyatın yaranmasına təkan vermişdir». Azərbaycanda 1919–cu ildə Bakı Dövlət Universiteti fəaliyyətə başladı. Bununla belə, «Azərbaycan Dövlət Teatrı», «Teatr xadimləri cəmiyyəti», «Müsəlman Mühərrir və Ədiblər Cəmiyyəti», «Yaşıl qələm» ədəbi birliyi yarandı, fəaliyyətə başladı. Milli mətbuat bu illərdə öz inkişafında uğurlar qazandı: Gülxani Pənah, Salatın Əhmədli 44 Belə ki, bu dövrdə «Azərbaycan» (rusca, türkcə), «Azərbaycan hökumətinin əxbarı», «İstiqlal», «Al bayraq», «Bəsirət», «İttihad», «Gələcək», «Şeypur», «Doğru yol», «El», «Əfkari- nəfisə», «Xalq sözü», «Hürriyyət», «Zəhmət sədası», «Məşəl» və s. qəzet və dərgilər çap olunmuşdur. Ümumiyyətlə, 1919-cu ildə Azərbaycanda 92 adda qəzet və dərgi nəşr olunmuşdur ki, bunlardan qırx ikisi türkcə, qırx dördü rusca, altısı isə digər dillərdə yayınlanmışdır». 1918-1920–ci illərdə Məhəmməd Hadi, Hüseyn Cavid, Abdulla Şaiq, Cəfər Cabbarlı, Əhməd Cavad, Ümgülsüm Sadıqzadə, Əli Yusif poeziya sahəsində uğurlar qazandılar. Məhəmməd Hadi «Əsgərlərimizə, könüllülərimizə», «Məfxu- reyi – aliyəmiz», «Şühədayi – hürriyyətimizin əhvalinə ithaf» kimi şeirlərində əldə edilən milli azadlığın qorunub saxlanması uğrunda millətini mübarizəyə səsləyir. «Şühədayi – hürriyyətimizin əhvalinə ithaf» şeirlərində 1918-ci ildə erməni daşnaqlarının törətdikləri qanlı cinayətlər, erməni – müsəlman faciəsi, tökülən günahsız qanlardan sarsılmış şair bu yolda şəhid olanlarımızı ağlayır: Sizin məzarınız iştə qülubi-millətdir, Bu sözlərim ürəyimdən gələn həqiqətdir. Sizi unutmayacaq şanlı millətim əsla, Əmin olun buna, ey ziynəti-cahani fəna. Sizinlə buldu bu millət həyati -püriqbal. Sizinlə buldu bu millət şərəfli istiqlal. «Əsgərlərimizə, könüllülərimizə» şeirində müstəqillik uğrunda mübarizədə igid vətən oğullarına üz tutur, onları və- tənpərvər olmağa, torpağı, milləti, dövləti qorumağa çağırır: Bil ki, vətənin sevgili bir madəri-candır, Vermə bunu düşmən əlinə, rəhm et, amandır, Hürriyyətimiz hürri-füsunsazi- cahandır. Yüklə 3,82 Mb. Dostları ilə paylaş:
|