Gülxani pənah salatin əHMƏdli səNƏT, SƏNƏtkar
Yüklə 3,82 Mb. Pdf görüntüsü
|
Sənət, sənətkar və zaman 29 dili də dövlət, sənət, elm dili kimi işlənmək hüququ qazanır» (T. Hacıyev). İzzəddin Həsənoğlu, Əbdülqadir Marağayi, Şah Qasım Ənvar, Sultan Əhməd kimi şairlərin yaradıcılığı, onların əldə olunan şeirləri Nəsimiyə qədərki yazılı ədəbi dilimizin abidələri kimi tarixi əhəmiyyətlidir. Əbdülqadir Marağayi böyük istedad sahibi kimi həm də incəsənət aləmində məşhur idi. Gözəl səsə malik olan şair yüksək təfəkkür sahibi olub, «musiqi sənətinə hərtərəfli yanaşan musiqi alimi» olub, «maraq dairəsinin böyüklüyü, zehniyyətinin vüsəti, görüş üfüqlərinin genişliyi etibarilə zamanının görkəmli alimi, mümtaz musiqişünası və mahir ustadı sayılır» (Əfrasiyab Bədəlbəyli). Əbdülqadir Marağayinin şairliyi və xəttatlığı haqqında İran alimi məlumat verir. Onun «Məqasidül-Əlhan» («Təra- nələrin məqsədləri») və «Cameül-Əlhan» («Təranələr külliy- yatı») əsərləri əlyazma nüsxələri əsasında, Təqi Binişin tərtibatı ilə çap edilmişdir. Birinci əsərinin sonuna şairin farsca və türkcə bir sıra şeirləri daxil edilmişdir. Müəllif onları bəstələdiyi musiqi əsərlərinə mətn kimi yazmışdır. Onun «Məqasidül-əlhan» kitabında «Ey canü cəhan bəhər səfa, bizi unutma» misrası ilə başlanan şeiri yazılı ədəbi dilimizin ilk nümunələrindən biri kimi qiymətləndirilir. XV əsrdən etibarən Azərbaycan ədəbiyyatı əsasən milli dildə inkişaf etməyə başlayır: «Teymurilərin qovulmasından sonra Cənubi Azərbaycanda təşəkkül edən Ağqoyunlu və Səfəvilər dövlətlərinin Azərbaycan dilinə əhəmiyyət verməsi, xüsusən Səfəvilər dövlətinin bu dildən dövlət dili kimi istifadə etməsi Azərbaycan dilinin ədəbi-bədii dil olaraq sürətlə inkişaf etməsinə şərait yaradır. Hələ XIV əsrdən başlayıb inkişaf etməkdə olan Azərbaycan ədəbi-bədii dili XV əsrdə möhkəmlənir, XVI əsrdə isə yüksək zirvəyə çatır; «bu əsrdə Gülxani Pənah, Salatın Əhmədli 30 əsas əsərlərini bu dildə yaratmış cahanşümul sənətkarlar yetişir». Bu dövrdə fars dilində də şeir yazan şairlər vardı. Katibi, fars dilində «Həqiqi» təxəllüsü ilə şeirlər yazan Şahcahan, fars dilində «Xəmsə» yazan Marağalı Əşrəf kimi şairlərlə yanaşı, bu dövrdə ölkədə baş verən siyasi hadisələrlə razılaşmadıqlarından vətəni tərk edənlər də vardı; Türkiyəyə köçüb yaradıcılıqlarını davam etdirən Hamidi, Haşimi (XV əsr), Süruri, Şahi, Həbibi, Xəlili, Matəmi, Arifi, Qasimi, Gülşəni, Bidari, Pənahi, Hafiz, Xəlifə, Xəzani, Həsiri, Mir Qədri vardı; Əlişir Nəvainin başçılıq etdiyi ədəbi məktəbə maraq göstərib Herata köçən, orada hörmət qazanandan sonra vətənə dönən, Nəvai dilinə yaxın bədii dili olan əsərlər yaradan Azərbaycan şairləri (Xülqi, Allahi, Ziyayi) vardı. Qəzvində doğulub Təbrizdə yaşayıb-yaratmış, öz ana dilində yazdığı şeirləri ilə müasirlərindən fərqlənən Kişvəri, dostu Həbibi, «dünyəvi meyilləri, canlı, sadə dili ilə xalq kütlələri içərisində geniş yayılmış və Azərbaycan şeirinin sonrakı inkişafında müəyyən müsbət rol oynamış», «aşıq şeiri üslubunda, sadə, canlı xalq dili ilə yazılan və saz havalarına uyğun gələn» qoşmalar müəllifi, Azərbaycan dilində məsnəvi tərzində yazılan ilk əsərlərdən olan «Dəhnamə» poemasının müəllifi, üç dildə şeir yazmaq qabiliy- yətinə malik «Divan», didaktik mənzumələr, lirik qoşmalar, «Nəsihətnamə» məsnəvisi, «Dəhnamə»si olan Şah İsmayıl Xətayi vardı; Nizami, Xaqani ədəbi ənənələri ilə qidalanmış, o ənənələri davam və inkişaf etdirərək Azərbaycan ədəbiyyatına yeni məzmun, yeni bədii keyfiyyətlər gətirmiş, üç dildə ölməz əsərlər yaratmış, dünya ədəbiyyatına, xüsusilə, Yaxın Şərqin ədəbi həyatına, Türkiyə, İran, Orta Asiya xalqlarının ədəbiyyatına dərin təsir göstərmiş, Azərbaycan poeziyasında lirikanın ən gözəl nümunələrini yaradan və onu yüksək zirvəyə Sənət, sənətkar və zaman 31 qaldıran, qəzəl ustadı, Azərbaycan bədii dilinin banisi, dilinin sadəliyini, təbiiliyini göz bəbəyi kimi qoruyan, dili məcaz və təşbehlərlə, istiarə və mübaliğələrlə, əlvan epitet və surətlərlə zəngin dili olan, Azərbaycan poeziyasını vəzn cəhətdən zənginləşdirən, vəznlərə yeni ruh, yeni ahəng gətirən» bir sənətkar kimi dəyərləndirilən Füzuli kimi qüdrətli sənətkarlar vardı və onlar təkcə Azərbaycanda deyil, bütün Yaxın Şərqdə tanınmış sənətkarlar olmuşdur. Xüsusilə, Füzuli «əsərlərinin dərin elmi, fəlsəfi məzmunu, mövzu cəhətdən rəngarəngliyi, yüksək obrazlılığı və forma gözəlliyi əsrlər boyu ədəbi inkişafa təsir göstərmiş, yalnız Azərbaycanda deyil, bütün Yaxın Şərqdə yetişən şairlər üçün əsl yaradıcılıq məktəbi olmuşdur». XVII əsrdə xalq yaradıcılığından-xalqın mübarizəsini, zəhmətkeş kütlələrin istək və arzularını ifadə edən əsərlərdən qüvvət alan yazılı ədəbiyyat təkmilləşir, xalq şeiri təsiri altında yazan yeni tipli şairlər meydana çıxır. Folklor təsirindən yaranan şeir məzmun və şəkli ilə saray şeirindən fərqlənirdi, xalqın, yoxsul təbəqənin istək və arzuları, əməyi, zəhməti ön plana çəkilirdi, xalqın istilaçılara, feodal zülmünə qarşı mübarizəsindən, el gücündən bəhs edilirdi: «Əsrin qabaqcıl arzularını ifadə edən bu ədəbiyyat şəkli xüsusiyyətləri ilə də feodal, ruhani və tacir mühitində sevilən ədəbiyyatdan fərqlənirdi. Bu şeirin xalq şeiri ilə səsləşməsi ən yaxşı cəhətlərindən biri idi. Onun vəzni heca vəzni idi. Bədii ifadələr canlı həyatdan, kənd və şəhər yoxsullarının məişətindən alınır, təşbeh və istiarələri ənənəvi qəzəl, qəsidə ifadələrindən fərqli olaraq canlı həyat, məişət ilə bilavasitə əlaqədar olurdu». Bu dövrdə xalq şeiri tərzində yazan Tufarqanlı Abbas, Sarı Aşıq daha çox məşhur olub, əsərlərində məhəbbətlə yanaşı, daha çox dövrün ictimai-siyasi məsələlərini əks etdirirdilər. XVIII əsrdə şifahi xalq şeiri tərzində yazan şairlərin yaradıcılığı Gülxani Pənah, Salatın Əhmədli 32 daha geniş, daha əhatəli olub, «dövrün ədəbi inkişafına istiqamət verməyə başladı». Xəstə Qasım, Vidadi, Vaqif kimi böyük sənətkarlar bu ədəbi cərəyanı yüksək səviyyəyə qaldırdılar. Xalq ədəbiyyatına olan bu meyil getdikcə qüvvətlənərək şifahi xalq şeirinin bütün xüsusiyyətlərini yazılı ədəbiyyatda əks etdirirdi. Həm xalq yaradıcılığından, həm də klassik ənənələrdən yararlanmaqla oricinal keyfiyyətlərə malik XVIII əsr Azərbaycan lirikasının yaradıcıları Vaqif, Vidadi, Nişat, Ağa Məsih, Məhcur, Xəstə Qasım kimi sənətkarlardır. Bu dövrün sənətkarlarının əsərlərində «romantik və dünyəvi məhəbbətin tərənnümü, həyatın mənası barədə fəlsəfi düşüncələr feodal dünyasında hökm sürən qeyri-bərabərliyə, ədalətsizliyə etiraz, xeyirxahlıq və nəcibliyə çağırış, konkret hadisə və insanların təsviri... bütün bu motivlər XVIII əsr lirikasında öz rəngarəng bədii əksini tapmışdır. Həmin lirikada əyani səslənən dünyəvilik və nikbinlik notları orta əsr şeirinə yeni ruh gətirirdi». Bu dövr sənətkarlarımız həm əruz, həm də heca vəznində əsərlər yazsa da, heca vəzni-Azərbaycan şeirinin ana vəzni daha mühüm mövqe qazanmaqda idi. Onların əsərlərinin dili xalq ifadələri, xalq dili, deyimləri, ifadələri ilə zənginləşirdi, ərəb- fars tərkibli ifadələrdən təmizlənirdi. Alimlər bu dövrün bir əlamətdar cəhəti kimi sənətkarlarının yaradıcılığında «həyat hadisələrinə, insana münasibətdə realistik dünyabaxışın üstün gəlməsi faktı»nı dəyərləndirir və bu «realistik meyil» realist ədəbiyyatın inkişafına yol açmış olur. XIX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində «ən zəngin, məhsuldar, rəngarəng, maraqlı və eyni zamanda ən ziddiyyətli bir dövr» kimi təhlil edilir. Bu əsrdə Azərbaycan ədəbiyyatında köhnə ədəbi üsulların mövcud olduğu şəraitdə realizm ədəbi Yüklə 3,82 Mb. Dostları ilə paylaş:
|