Gülxani pənah salatin əHMƏdli səNƏT, SƏNƏtkar
Yüklə 3,82 Mb. Pdf görüntüsü
|
Sənət, sənətkar və zaman 17 sənətkarlığın əlçatmaz qüdrəti ilə süslənən poeziya çələngi, nəğmələr dünyası» (M. Mahmudov) adlandırır. M. Təbrizi poeziyaya yüksək amallarla yanaşırdı, onu ictimai həyatın bütün dərinliklərinə nüfuz edən, «həyat nəfəsli bir qüvvə» bilirdi. XI əsrin mütəfəkkir şairi doqquz yüz il bundan əvvəl yazırdı: (Şeir) zəiflərə elə bir qətiyyət verir ki, Taqətdən düşmüş hər bir kəs belə kəsərli qılınc hesab olunur. Bu misraların əsas ideyası müasir ədəbiyyatın qarşısına qoyulan estetik tələblərlə, ictimai məzmunla səsləşir. Şeir xalqın ruhunu, fikrini ifadə etməlidir, şəxsi maddi maraqlara deyil, böyük amallara xidmət etməlidir. Poetik sənətinin böyük ictimai təsir qüvvəsinə inanan şair xalqın düşmənlərini sarsıtmaq üçün qələmin mübariz gücünü görürdü. Söz, qələm hər zaman bütün tarixi dövrlərdə mübarizə meydanında qələbə çalmış, sözün qüdrətiylə neçə-neçə hökmdar qılıncı endirilmiş, sözün qüdrəti neçə-neçə qüdrətli hökmdarların gücündən daha təsirli olmuşdur. (Qələm) öz ucu ilə nə qədər qəddar düşmənləri məhv etmişdir? Həm də düşmənin qanını tökməklə yox, öz qanını axıt- maqla. Burada şair fikrini obrazlı ifadə edir. Qələmindən və- rəqlərə tökülən mürəkkəbi onun qanına bənzədir. Qələmin «qa- nının» nəyə qadir olduğunu metaforik bir dillə ifadə edir. Mənsur Təbrizinin şeirlərində həm də əsas mövzu məhəbbətdir. Özünü məhəbbət dünyasının əbədi yolçusu bilən şair, ilahi eşqi insan ruhunun ayrılmaz «pərisi» bilir. Onun yaradıcılığından az nümunələr zəmanəmizə gəlib çatsa da, bu azacıq nümunələrdəki bəşəri məsələlər, onların qoyuluşu, şair Gülxani Pənah, Salatın Əhmədli 18 təfəkkürünün zənginliyi Mənsur Təbrizinin dövrünün ərəb dilli şairləri içərisində qüdrətli bir Azərbaycan şairi olduğunu göstərir. «Dumyat əl qəsr» məcmuəsində adı çəkilən Xətibi Urməvinin qəsidəsindən bir parça nümunəyə daxil edilmişdir. Klassik ərəb poeziyasının təsiri altında yazılmış bu şeir parçası kiçicik bir nümunədir və şair onu 1070-ci ildə Uşnə yaxınlığında Nizam əl-Mülkü qarşılayarkən qələmə alıb. Baxərzi diqqətini cəlb edən bir parça qəsidəni məcmuəyə daxil etmişdir. Hüseyn Təbrizinin (Əbu-l-Məhasin Hüseyn ibn Əli ibn Nəsr Təbrizi) Nizam əl-Mülkün tərifinə həsr etdiyi qəsidə şairin daxili hissləri, dövrün tənələrinə qarşı şikayəti ilə başlayır: «Şair onu bürüyən ətraf mühitdən uzaqlaşmağı, tənhalığın qoynunda bir qədər dincəlməyi arzulayır. Çünki onu məzəmmət edənlərin tənə və danlaqları şairin ruhunu sanki qandallamış, sevgi ağırlığından rahatlığı əldən getmişdir: Əgər təsəlli bircə saat mənə kömək etsəydi, Ruhumu məzəmmət edənlərin qandalından dərhal xilas edərdim. Məhəbbətin ağırlığından uzaqlaşaraq rahatlanar, Tənə yükündən təkliyə çəkilərdim. Şair ona görə təklik istəyir ki, təbiətin gözəlliyinin seyrinə dalsın, bu gözəllikdən həzz alsın, ilham çırağı daha da şölələnsin, bu gözəlliklər içində gözəllikləri bir də duysun... yüksək sənətkarlıqla, böyük şairanəliklə yaradılmış təbiət mənzərəsi kimi Nizam əL-Mülkün tərifi verilir. Onu ağıllı, tədbirli, islam dünyasını zülmdən qurtaran xilaskar kimi mədh edir. Şeirin sonunda ona bəslədiyi səmimi arzularını ifadə edir. Şeir ərəb dilində yazılmış olsa da, burada Azərbaycan təbiətinin Sənət, sənətkar və zaman 19 tərənnümü, doğma yurdun gözəlliklərinə vurğunluğunu böyük sənətkarlıqla verir. Əli Təbrizinin (Əli ibn Hibətullah ibn Məhəmməd ibn Xalid Təbrizi) yalnız üç beyti məcmuəyə daxil edilmişdir. Bu parçada şairin fəlsəfi düşüncələri verilir, həyata fəlsəfi münasibəti duyulur. Baxərzi XI əsrin Azərbaycan şairlərindən olan Xəttat Nizami Təbrizini şəxsən tanımış, onun şeirlərini şairin öz məclisində dinlədiyini etiraf etmiş və göstərmişdir ki, Nizam əl-Mülk tərəfindən Nişapurdakı mədrəsəyə müəllim təyin olunan şair «öz xətti ilə kağızlar torpağında dürr əkirdi». Onun vətən həsrəti ilə yazılmış rübaisində vətən həsrəti ilə çırpınan qəlbinin səsi duyulur: Torpağıma can atıram, təəccüblü deyildir ki, Neçə-neçə qəribin qəlbi vətənlərinə can atmışdır. Səhərin şəfəqləri mənə tutqun görünür, sanki o, Mənim qürbətimdən bir pay götürmüşdür. İskafi Zəncani yaradıcılığından məcmuəyə salınmış dörd beyt onun ayrı-ayrı şeirlərindən seçilmişdir. Bir beytində insan mənəviyyatının təmizliyi, saflığı, digərində dövrün ədalətsizliklərinə qarşı üsyan, digərində «yaylığa layiq olan başlarda «çələng» görəndə keçirdiyi xəcalət hissləri ifadə edilib. Cəhalətin hökm sürdüyü bir dövr, azad fikirlərin amansızlıqla boğulmasından doğan qəzəb hissi onun qəlbini xəstə salıb. Keçirdiyi sarsıntıları ifadə etdiyi aşağıdakı beytində haqsızlığı görüb qəzəbindən alışıb yanan bir şairin üsyankar səsi duyulur: Əgər mən od olsam, sirr isə buzdan olsa, Onu məndən qoruyun ki, alovum ona xətər yetirməsin. Orta əsr şairləri içərisində yeganə şairdir ki, Xətib Təbrizi haqqında məlumatlar xeylidir. Daha çox həyatı araşdırılmış, Gülxani Pənah, Salatın Əhmədli 20 ona diqqət daha çox yetirilmişdir. Onun ədəbiyyat və dilçilik elmləri sahəsindəki fəaliyyətindən bəhs etməklə yanaşı bəzi mənbələr bədii yaradıcılığına da toxunmuş, şeirlərindən bəzilərini əsərlərinə daxil etmişlər. Baxərzinin məcmuəyə daxil etdiyi şeiri Nizam əl-Mülkə həsr etmişdir. Onunla arasında olan dostluq münasibətlərinin möhkəmləndirilməsi ilə bağlı yazılmış əsər kimi xarakterizə edilir. Xətib Təbrizi Səlcuq vəzirini səxavətiylə, xalqı mərhumiyyətlərdən qurtarmaq üçün göstərdiyi məqsədyönlü fəaliyyəti ilə mədh edir. Xətib Təbrizi yüksək şairlik istedadına, incə zövqə malik, dərin müşahidə qabiliyyətli bir sənətkardır. İbn Xəlliqan onun beytlərini «ən duzlu və lətif şeirlər cərgəsində» olduğunu etiraf etmişdir. Haqqında söhbət açdığımız şairlərin yaradıcılığı az da olsa XI əsr ərəbdilli Azərbaycan poeziyasının həm kəmiyyət, həm də keyfiyyət baxımından əhəmiyyətli dərəcədə inkişaf etdiyini, poeziyanın ədəbi həyatımızın bütün sahələrinə nüfuz etmiş poeziya olduğunu sübut edir. XI əsr poeziyamız özündən əvvəlki dövrlərdə yaranmış ərəbdilli Azərbaycan ədəbiyyatının əvvəlki ənənələrinin zəruri inkişafının təzahürüdür: «Bu dövrdə Mənsur Təbrizinin ədəbiyyatı siyasi vuruşlar meydanına çevirməsi, ona yüksək amallar carçısı kimi baxması, habelə İskafi Zəncaninin mühüm ictimai problemləri öz şeirlərinin mövzusu etməsi, Nizami Təbrizinin şeirlərindəki vətənpərvərlik ruhu yalnız XI əsr Azərbaycan bədii fikrinin deyil, ümumiyyətlə, Yaxın və Orta Şərq xalqlarının estetik təfəkkürünün nailiyyəti kimi» (M. Mahmudov) qiymətləndirilir. XII əsrdə Azərbaycan ədəbiyyatı, xüsusilə poeziyamız xeyli inkişaf etmişdir. Bu əsrdə Eyn əl-Quzatın şəxsində bədii nəsrin ilk nümunələri yaranır və ədəbi-bədii fikrin tərkib Yüklə 3,82 Mb. Dostları ilə paylaş:
|