Gülxani pənah salatin əHMƏdli səNƏT, SƏNƏtkar
Yüklə 3,82 Mb. Pdf görüntüsü
|
Sənət, sənətkar və zaman 9 söz sənətimizlə möhkəm bağlı olub. Böyük sənətkarlarımızın söylədiyi dahiyanə fikirlər bədii və fəlsəfi təfəkkürün vəhdətindən yaranıb. Xalq ədəbiyyatımız dərin fikirlərlə, hikmətlə, fəlsəfə ilə zəngindir. Şeir, sənət, söz bahadırlarının hikmətli sözləri dildən-dilə keçdikcə, büllur sellər axınında zərgər əlinə düşdükcə elə cilalanmışdır ki, min illər keçsə, yenə də öz dəyərini, qiymətini saxlayacaq. «Azərbaycan ədəbiyyatı keşməkeşli bir təkamül, inkişaf yolu keçmişdir. Onun ilk izləri Midiya əfsanələrində, «Avesta»da axtarılır. Qədim türkdilli yazılı abidələrimizin Azərbaycan ədəbiyyatının təşəkkülündə diqqətəlayiq rol oy- nadığı getdikcə daha artıq yəqinləşir. Bu ədəbiyyat yalnız Azərbaycan sərhədləri daxilində deyil, İranda, Türkiyədə, İraqda, Hindistanda, Suriyada... belə yaradılmış və bəzən indi də yaradılır. Onun nümayəndələri yalnız doğma dilin deyil, ərəb-fars dillərinin bədii abidəsi kimi şöhrət qazanmış əsərlərin müəllifləridir» (Araz Dadaşzadə.) Yeni eranın başlanğıcından VII əsrə qədər Azərbaycan mədəniyyəti müxtəlif inkişaf dövrləri keçirmişdir: «Hələ Sasanilər dövründə, Azərbaycan xalqının şimal və cənub düş- mənlərinə qarşı mübarizə illərində ölkəni müdafiə məqsədilə tikilən qalalar, çəkilən sədlər, burada memarlıq işini qüvvətləndirmişdi. IV əsrdən etibarən xristianlığın Azərbaycan- da qismən yayılması ilə əlaqədar olaraq tikilən kilsələr və bu kilsələr ətrafında təşəkkül edən xristianlıq təlimi ölkənin mədəni həyatına müəyyən dərəcədə təsir edirdi. Xristianlığın qəbul edildiyi yerlərdə bizans təsirlərinin qüvvətlənməsini, yeni alban əlifbasının yaradılmasını və yazılı ədəbiyyatın inkişafını da təxmin edə bilirik. Arran dilində olan bu ədəbiyyatın bir nümunəsi bizə qədər gəlib çatmamışdır. Hələ VII əsrdə Azərbaycanda müstəqil Alban dövlətinin yaranması ilə Gülxani Pənah, Salatın Əhmədli 10 yüksələn mədəniyyət ərəb istilasına qədər inkişaf edərək gəlmişdi» (Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi). Ərəb istilasından əvvəlki dövrə aid erməni tarixçilərin əsərlərində ərəb işğalçılarına, Sasani qəsbkarlarına qarşı, xalqının müstəqilliyi uğrunda mübarizə aparan Cavanşirin qəhrəmanlığı haqqında, xəyanət nəticəsində ölümündən doğan kədəri ifadə edən VII əsrdə Davdağın yazdığı mərsiyə vardır. Bu mərsiyə yüksək üslubda, böyük bir bədii keyfiyyətlərlə zəngindir və bu, mərsiyənin müəllifinin bir çox əsərlər yazmış olduğunu da sübut edir. Bu mərsiyə ərəb istilasından əvvəlki dövr Azərbaycan ədəbiyyatının «yeganə yadigarı» hesab edilir. VII əsrdə ərəblər Azərbaycanı işğal etdilər. Atəşpərəst- liyin bütün nişanələrini məhv etməyə çalışan ərəb istilaçıları atəşgahları dağıdır, yandırırdılar və o məbədlərdə saxlanan tarixi sənədlər, ədəbi materiallar da məhv olurdu. Ərəblər öz dillərini qəbul etdirir, mədrəsələr açdırır, təlim-tərbiyə işləri ərəb dilində aparılırdı. Alban və pəhləvi əlifbaları qadağan edilir, ərəblərin özləri üçün də çətin olan kufi xətti qəbul etdirilirdi. İslam dini qəbul edildikdən sonra ərəb dili hakim dilə çevrilir. Az bir zaman içərisində müxtəlif xalqlar arasında əsas ünsiyyət vasitəsi kimi qəbul olunur. Bütün əsərlər bu dildə yazılır, bu dildə yayılır, bu dilin vasitəsilə ümummüsəlman xarakteri alır. Fransız şərqşünası Qustan Löbenin dediyi kimi, «latın dili orta əsrlərdə Avropada necə yayılmışdırsa, ərəb dili də müsəlman xalqları arasında elə intişar tapmışdı». Bu hal ədəbiyyatda, ilahiyyatda qabarıq şəkildə özünü göstərir. Orta Asiya, Zaqafqaziya, İran xalqları nümayəndələri ərəb dilində yazır, bu dildə ümummüsəlman mədəniyyəti meydana gəlir. İsveçrə şərqşünası Adam Mets yazırdı ki, «əhalinin tərkibinin dəyişməsi, onun bu vaxtaqədərki -X əsrə qədərki aparıcı Sənət, sənətkar və zaman 11 hissəsinin qüvvəsinin tükənməsi və qarışıq irqlərin qədim əhalisinin ön cərgəyə keçməsi ədəbiyyatda özünü qabarıq göstərir». Ərəb dilli orta əsrlər ədəbiyyatı müxtəlif xalqların birgə yaratdığı, inkişaf etdirdiyi və formalaşdırdığı mədəni irsdir. Bu irsin əsas yaradıcılarından biri də Azərbaycan xalqı olmuşdur. VII əsrin ikinci yarısından başlayaraq Azərbaycan sənətkarları öz əsərlərini ərəb dilində yazır. Artıq Əməvilər dövründə İsmayıl ibn Yəsar, Musa Şəhəvat, Əbu-l-Abbas əl- Əma kimi qüdrətli qələm sahibləri yetişir. Müxtəlif elmlər sahəsində, xüsusən ilahiyyat, fiqh və hədis sahələrində azər- baycanlıların səsi daha qüvvətli eşidilməyə başlayır. XI əsrin əvvəllərində Əbu Mənsur əs-Səalibi X əsr ərəbdilli Azərbaycan şairləri haqqında qiymətli məlumatlar verir. Az sonra isə Əbu-l Həsən əl Baxərzi öz məcmuəsində ərəbcə yazan azərbaycanlı şairlərə ayrıca bölmə ayırır. Xətib Təbrizi, Eyn-Əl-Quzat, Yusif Xoylu, Şühavəddin Sührəvərdi bütün ərəb aləmində tanınır. Şərqin elminə, mədəniyyətinə və ədəbiyyatına, onun inkişafına böyük təsir göstərir. Zəngin kitabxanaların yaradılması, ədəbi- elmi məclislərin təşkil olunması ümumi xarakter alır. Ərəb dilli Azərbaycan ədəbiyyatı XII əsrdən sonra da davam edir, Nizami, Füzuli kimi nəhəng söz ustaları ana diliylə yanaşı ərəb dilində də əsərlər yazır. Ərəbcə yazan azərbaycanlıların öz ölkələri ilə, öz xalqı ilə bağlılığı xeyli güclənir. Sonrakı şairlərin, ədiblərin yara- dıcılığında milli zəminlə əlaqə ilk baxışdan özünü göstərir. XI əsr Azərbaycan şairləri Eyn-Əl-Quzat, Sührəvərdi, Xoylu və başqaları ərəb ölkələrindən kənarda fəaliyyət göstərir. Ərəb dili onlara öz fikirlərini ifadə etməkdə zahiri forma rolunu oynayır. Ərəb dilli Azərbaycan ədəbiyyatının XI əsrdə müstəqilliyi artır. Bununla belə, bu əsərlər ümummüsəlman ədəbiyyatının tərkib Gülxani Pənah, Salatın Əhmədli 12 hissəsi idi. Oxşar cəhətlər çox idi, bunu inkar etmək olmazdı, «yalnız ərəbcə yazmış azərbaycanlı şair və ədiblərin yaradıcılığına həsr olunub, əsasən Azərbaycan xalqının ədəbi fikir tarixi ilə əlaqədar olsa da, ümummüsəlman mədəniyyətinin də öyrənilməsi baxımından səciyyəvidir». Doğrudur, ərəb dili bütün Azərbaycanın əqli və mədəni həyatına daxil olmayıb. O, tədricən dini və siyasi bir dil kimi yayılıb, müəyyən vaxt keçdikdən sonra elmi və ədəbi əsərlərin dili kimi qərarlaşıb. Doğrudur, bu dil Azərbaycanda hakim mövqe tutmazdan əvvəl ərəblər tərəfindən əsir alınmış bir sıra azərbaycanlı şairlər də öz qələmlərini ərəb dilində sınamış, hətta ərəbləri belə heyrətə salan kamil sənət nümunələri yaratmışlar. Onlar «məvali» adlanan şairlər idi. İbn Qüteybə- əd-Dinavəri özünün «Kitab-əş-şer və ş-şüəara» adlı məşhur kitabında Əbu-l-Yəqzana əsaslanaraq yazır: «Mədinədə məvalilərdən elə bir şair yoxdur ki, o əslən Azərbaycandan olmasın. Sonra İsmayıl ibn Yəsar və onun qardaşının, Musa Şəhəvatın və Əbu-l-Abbasın adını çəkmişdir». İbn Qüteybənin göstərdiyi bu şairlər VII əsrin sonlarında və VIII əsrin birinci yarısında yaşayıb yaratmışlar. Onlar «məvali» (bu sözün mənası «yaxın olmaq, hər kəsin ardınca getmək, ona qoşulmaq» deməkdir) idilər və bu ad islamdan əvvəl və islamın ilk dövrlərində əsir tutularaq müsəlmanlığı qəbul etmiş, yaxud da ərəblərin içərisində yaşayan və könüllü surətdə yeni dinin bayrağı altına keçən qeyri-ərəblərə verilirdi. Təkəbbürlü ərəblər arasında məvalilərə qarşı təkəbbür, lovğalıq, nifrət vardı. Məhəmməd Peyğəmbər, Əli yanında məvalilər xüsusi hörmətə malik idilər. Onları bəzən ərəblərdən üstün tuturdular» (Əbu-l-Abbas əl-Mütərrəd). Şəhəvat Qüreyş qəbiləsinin mövlası olmuşdur. Əldə olan şeirləri onun yaradıcılığının cüzi hissəsini təşkil edir. Onun Yüklə 3,82 Mb. Dostları ilə paylaş:
|