Gülxani pənah salatin əHMƏdli səNƏT, SƏNƏtkar
Yüklə 3,82 Mb. Pdf görüntüsü
|
Sənət, sənətkar və zaman 21 hissəsinə çevrilir. XII əsrdə farsdilli poeziya geniş şöhrət tapsa da ərəbdilli ədəbiyyat öz mövqeyini saxlayırdı. Dövrünün məşhur şairi, şairlər xaqanı təxəllüsü almış Xaqani fars diliylə yanaşı ərəb dilində də gözəl əsərlər yaradırdı. Bu da ərəb dilinin hər sahədə oduğu kimi ədəbi sahədə də bu dövrdə işlədildiyinə sübutdur. XII əsrdə fars dili Azərbaycan poeziya dili kimi hakim mövqe tutmasına baxmayaraq, ərəb dilində yazan sənətkarlar olmuş, onlar elmi və bədii əsərlərini bu dildə yazmışlar. Sührəvərdi Şərqin mədəniyyət və elmində qüdrətli bir filosof olmaqla yanaşı şairdir. O, 38 illik ömründə özündən sonra böyük fəlsəfi bir irs ( «Hikmət əl-işraq», «Həyakil ən-nur», «Ət-Təlvihat əl-lavhiyyə va-l-ərşiyyə»), «Risalə fi itiqad əl- hukəmə», («Əl-Mutarahat»), («Əl-Əlvah əl-imadiyyə»), «Əl- Muqavamat», «Əl-Məaric» və s) qoyub getmişdir. Təbiət və cəmiyyət məsələləri, həyatın hikmətinə aid nəzəri fikirləri verilən bu əsərləri ilə yanaşı, o, qələmini poeziya sahəsində sınamış, lirik incə qəlbli bir şair kimi tanınmışdır. Mənbə və məxəzlərdə onun poeziya yaradıcılığı haqqında qiymətli fikirlər var. Sührəvərdinin divanı Həmid Araslı tərəfindən tapılmış və əlyazmasının fotosurəti respublikamıza gətirilmişdir. Bu tapıntı filosof şairin yaradıcılığını geniş və hərtərəfli tədqiq etməyə imkan verir. Həcmcə kiçik divan tamamlanmamışdır. Onun yaradıcılığı ərəbdilli Azərbaycan poeziyasında xüsusi yer tutur. VII-VIII əsr şairlərinin ənənələrini davam etdirmiş, keyfiyyətcə zənginləşdirmişdir. Ona qədər poeziyada real hisslərin tərənnümü qüvvətli idi, Sührəvərdinin şeirlərində isə «rassionalist istiqamət, fəlsəfi dərinlik, romantik vüsət» üstünlük təşkil etdiyi, onun poeziyasının «fəlsəfi ümumiləşdirmənin, əqli mühakimənin gözəl nümunələri kimi» diqqəti cəlb etdiyini qeyd edən alimlər Gülxani Pənah, Salatın Əhmədli 22 bildirirlər ki, «əgər Musa Şəhəvat ərəbdilli Azərbaycan poeziyasına ictimai motiv gətirmişsə, İsmayıl ibn Yəsar onu siyasi və ideoloci vuruşmalar meydanına çevirmiş, Mümkan Təbrizi isə sənətin xalq həyatı ilə bağlılığı ideyasını meydana atmışdır. Həmin poeziyanın filosofu isə məhz Sührəvərdi olmuşdur». Zəncan yaxınlığındakı Sührəvərdi şəhərində anadan olan, Marağada təhsil alan, elmi, biliyi ilə diqqəti cəlb edən, Hələbə gələrkən oranın hakiminin hörmətini qazanan, bilik və bacarığına həsəd aparılan, «cəsarətli fəlsəfəsindən qorxuya düşən «Hələb fəqihləri alimin qətlinə fitva verirlər». Onun kimi tale sahibi Eyn əl-Quzat dövrünün böyük filosofu, həm də nasiri və şairi olmuşdur. Babası dövrünün ta- nınmış şairlərindən olmuşdur. Eyn əl-Quzatın Azərbaycanın fəlsəfi, ictimai, siyasi, ədəbi fikir tarixində rolu alimlər tərəfindən yüksək dəyərləndirilir. Ərəbləşdirmə siyasətindən narazı Yaxın Şərq xalqlarının üsyan və mübarizələri Əməvilər sülaləsini süquta uğratdı və Abbasilər sülaləsi hakimiyyət başına keçdi. Onların haki- miyyətə gəlməsində fars zadəganlığı xüsusi rol oynadığından ərəb dili öz hakim mövqeyini saxlamaq istəsə də, fars dili də xilafət sarayına yol tapdı. IX əsrdən fars dili poeziya dili oldu: «dini və elmi əsərlər ərəb dilində yazılır, şəriət qanunları ilə əlaqədar məsələlər bu dildə aparılırdı, ərəb dili din dili kimi öz hüququnu saxlasa da, fars dili şeir dili olaraq şöhrətləndi və bu dil Orta Asiya, İran və Azərbaycan feodal saraylarında rəsmi dövlət dili və ədəbi dil kimi möhkəmlənməyə başladı». Fars dilində şeir yazdırmaq dəb şəkli aldı, xalq kütlələrindən fərqlənmək üçün dillərinə xor baxan feodallar idi. XI əsrdən etibarən fars dili uzun müddət ədəbi dili olduğundan ana dilində yazan sənətkarlar fars dilində də əsər yazmaq Sənət, sənətkar və zaman 23 məcburiyyətində qaldılar. «Bu dövrdə yaranan şifahi xalq ədəbiyyatı qədim atəşpərəstlik ənənələrini mühafizə etməklə xalqın şikayətlərini, etirazlarını, baş verən gündəlik tarixi hadisələri, eyni zamanda məişət, adət və ayin məsələlərini əhatə edirdi. Şifahi xalq ədəbiyyatı dünyəvi hadisələri tərənnüm edirdi. Bu ədəbiyyatı xalqın içərisindən çıxmış sənətkarlar yaşadır və bunlar nəsildən-nəslə keçərək ağızlarda dolaşırdı. Dini dairələr bu ədəbiyyatı dindən xaric, dinə, şəriətə zidd adlandırıb təqib edirdilər». Belə bir dövrdə Azərbaycan ədə- biyyatının qüdrətli qələm ustadları dilimizin yüksək bədii ifadə vasitələrindən istifadə etməklə, Azərbaycan şeirinin şah əsərlərini həm öz dilində, həm ərəb, həm də fars dilində yaratmağa məcbur oldular. Qətran Təbrizi, Əfzələddin Xaqani, Nizami, hakim feodal ruhani görüşləri təbliğ edən Əbül-Üla Gəncəvi, Fələki, İzzəddin Şirvani, Qivami Mütərrizi, Məhsəti, Mücirəddin Beyləqani kimi şairlər yazıb-yaradırdılar. Xaqaninin yaradıcılığının onun özündən sonra gələn şairlərin yaradıcılığına böyük təsiri olmuş, onun sənətkarlıq şöhrəti bütün Yaxın Şərqdə, Hindistan, İraq, İran, Orta Asiyada yayılmış, Mücirəddin Beyləqani onu öz ustadı sanmış, xarəzmli Rəşidəddin Vətvat, Fərqanəli Əsir Axsiketi kimi şairlər onunla şeirləşməyə çalışsalar da, «Xaqani sənəti öz qüdrət və üstünlüyü ilə həmişə qalib gəlmişdir». Onun «Qəsideyi-şiniyə» əsəri XII əsrdə klassik Şərq poeziyasında elə bir yenilik oldu ki, dünyanın böyük ustadlarını yerindən tərpətdi. Qəsidənin məzmunundan «təsirlənmiş» XIII əsrin böyük hind şairi Əmir Xosrov Dəhləvi «Meratüs-səfa» (saf güzgü) adlı 174 beytlik qəsidəsini, böyük tacik şairi Əbdürrəhman Cami (XIV əsr) «Cilair- ruh» («Ruhun cilası») 130 beytlik qəsidəsini, Füzuli «Ənisül-qəlb» 138 beytlik əsərini yazır, onun bu qəsidəsinə hamıdan öncə Nizaminin nəzirə yazdığını Əbülqasim Şirazi Gülxani Pənah, Salatın Əhmədli 24 Əmri Xaqaninin qəsidəsinə nəzirə olaraq yazdığı «Ənvarül- üyun» («Gözlərin işığı») qəsidəsində qeyd edir, o qəsidə bizə gəlib çatmayıb. Xaqani yaradıcılığının özündən sonra gələn sənətkarların yaradıcılığına böyük təsir göstərdiyini sübut edən bu siyahını artırmaq olar. «Xaqani dühasına pərəstiş və onun ayrı-ayrı əsərlərinə nəzirə yazmaq ənənəsi ən çox Azərbaycan ədəbiyyatında dərin izlər buraxmışdır. Xaqaninin əsərləri Azərbaycan klassik şairləri tərəfindən daha çox sevilmişdir. Zəmanəsindəki ictimai hadisələrə həssas və coşqun münasibət, yüksək sənətkarlıq kimi gözəl xüsusiyyətlər Xaqanini Azərbaycanın bir çox şairləri üçün müəllim və ustad etmişdir. Nizami Gəncəvi, Mücirəddin Beyləqani, Füzuli öz əsərlərində Xaqaninin sənətkarlıq xüsusiyyətlərindən istifadə ilə onu daha da inkişaf etdirmişdir». Nizaminin yaradıcılığı ilə orta əsr Azərbaycan ədəbiy- yatında və ictimai fikir tarixində yeni bir dövr başlanmışdır. Misilsiz sənətkarlıqla yazılmış əsərləri xalqının ibrətamiz, hikmətamiz, mütərəqqi əxlaqi görüşləri ilə zəngin olub. Dünya ədəbiyyatı tarixində «Xəmsə» adlanan beş böyük əsəri bədii sözün dəyərini bilənlər tərəfindən ölməz əsərlər kimi dəyərləndirilmiş, bu misilsiz bədii qüdrətə malik əsərləri bütün dünyaya yayılaraq hələ sağlığında belə ona dünya şöhrəti qazandırmışdır. XIII əsrdən başlayaraq Nizami motivləri əsasında əsərlər yaranmağa başlayır. Sədi Şirazinin «Bustan», Cəlaləddin Ruminin «Məsnəvi» əsərlərini görürük. Onun «Xəmsə»si əsasında XIII əsrin klassik şairi Əmir Xosrov Dəhləvi, Əlişir Nəvai, Əbdürrəhman Cami «Xəmsə»lər yaratdılar. Yaxın və Orta Şərq xalqlarının ədəbiyyyatına böyük təsir göstərmiş, XVII əsrdən Avropa, Amerika alimləri (fransız şərqşünası dErbelo, Hammer Purqştal, F. Erdman, Eduard Braun, M. Xautsma, R.Levi, Xorn, F.B. Şarmuan, V. Baxer, Yüklə 3,82 Mb. Dostları ilə paylaş:
|