Gülxani pənah salatin əHMƏdli səNƏT, SƏNƏtkar
Yüklə 3,82 Mb. Pdf görüntüsü
|
Sənət, sənətkar və zaman 13 mədhiyyələri, həcvləri qalıb. Musa Şəhəvatın şeirləri məşhur idi. Onlar hikmətli sözlər, zərb-məsəllər kimi ağızdan-ağıza keçirdi, cariyələrdən tutmuş xəlifələrə qədər onun şeirlərini əzbər söyləyirdilər. O, şeirlərində özündən razı adamlara, mənsəb və vəzifəsinə arxalanıb heç kəslə hesablaşmaq istəməyən lovğalara üz tutur, «insan daimi yaşamır, o, gec-tez ölüb gedəcəkdir»,-deyir, xeyirxahlıq, saflıq kimi nəcib insani sifətləri tərənnüm edir. Dünyada insanın ancaq yaxşı əməllərinin əbədi qalacağını söyləyir. Onun aşağıdakı beyti bunu təsdiq edir: Mərdlik düşmənlərinə de ki, Xaliddə səxavət məhv olmuşdur. Ancaq Səidin fəzilətləri məhv olmayacaqdır. Belə dəyərli fikirləri ondan sonra gələn şairlər üçün də ilham mənbəyi olmuş, onun bir çox qiymətli fikirləri digər qəsidələri də bəzəmiş, məzmununu xeyli qüvvətləndirmişdir. Dövrünün aktual məsələləri onun şeirlərində var. Ədalətsiz qazi və valilərə düşmən olan şair Allah adından istifadə edib min fırıldaq törədənləri ifşa edir, cəmiyyətdə gördüyü eybə- cərliklərdən iyrənib həyatdan əl üzmür, əksinə, ədalətin, haqqın gücünə inanır, zülmkarlara lənət yağdırdığı kimi yaxşı əməlləri də alqışlayır. Ailə münasibətlərinə aid şeirlərində yaxşı qızların ləyaqətli adama ərə getməsini alqışlayır, özünə layiq ər seçməyənləri məzəmmət edir. Onun əsərlərindən görünür ki, yüksək sənətkar olub, ərəb dilinin incəliklərinə dərindən bələd olub, şeir qanunlarını mükəmməl öyrənib, ərəb şeirlərinin əlavə vəznlərini məharətlə öz yaradıcılığında tətbiq etməyi bacarmışdır. İsmayıl İbn Yəsar ərəbdilli Azərbaycan poeziyasının qüdrətli nümayəndələrindən biridir. VII-VIII əsrdə yaşayıb - yaratmış bu görkəmli şairin ədəbi fəaliyyəti şərqşünasların Gülxani Pənah, Salatın Əhmədli 14 diqqətindən kənarda qalıb. Onu müasir fars tədqiqatçılarından Zəbihullah Səfa və ərəb alimi Əhməd Əmin heç bir əsasları olmadan fars şairlərinin siyahısına daxil etmiş, Məhəmmədəli Tərbiyət isə onun Azərbaycan şairi olduğunu bir daha təsdiqləmişdir. O, ədəbiyyat tarixinə kəskin siyasi şeirlər, zərif mədhlər, yanıqlı mərsiyələr, səmimi vəsflər, incə aşiqanə şeirlər müəllifi kimi daxil olmuş, o Musa Şəhəvatdan fərqli olaraq ömrü boyu ərəb hegemonluğuna qarşı çıxmış, qələmini əsarət altına alınmış xalqların heysiyyatının qorunmasına həsr etmişdir. Əhməd Əmin onun yaradıcılığını, şeirlərinin xüsusiyyətlərini xüsusi qeyd edir, göstərir ki, «orada hekayəçilik ruhu, gözəl məntiqi ardıcıllıq hakimdir. İsmayıl ibn Yəsar köhnə ənənələri cəsarətlə qırmış, şeirin yalnız formaca deyil, məzmunca da sabitliyini ərəbdilli ədəbiyyata gətirmişdir. Artıq onun aşiqanə şeirlərində dəvə karvanlarının, səhraların boz qumlarının, qəbilələrin təsvir və tərənnümünə rast gəlmirik. Ondan qabaqkı ərəbdilli şairlərin hamısı bu köhnə ənənənin çərçivəsindən çıxa bilmir, müxtəlif hadisələr yığımını bu şeirdə əlaqəsiz şəkildə əks etdirirdilər. İbn Yəsarın böyük xidmətlərindən biri elə bu şeiri səliqəsizlikdən xilas etmək, mövzu vəhdətini poeziyaya gətirmək olmuşdur: bunu tənqidçilər qədim Azərbaycan ədəbiyyatının təsiri ilə bağlayırlar. Onun sözləri, tərkiblər, poetik vəzni ərəb qəlibində verilsə də, Azərbaycan təfəkkürü, Azərbaycan ruhu onun şeirlərinə daxil ola bilmiş, yeni məna və mahiyyət kəsb etmişdir. Onun şeirlərində poetik obrazlar, bədii ifadə vasitələri yüksək sənətkarlıq nümunəsi kimi qiymətləndirilir, əsassız mübaliğələr, şit təşbehlər, real həyatdan uzaq bənzətmələr yoxdur. Dili yığcam və canlı, axıcıdır. Əbul Abbas əl əma Cəzimə ibn Əli ibn əd Deyl ibn Bəkr ibn Əbd Mənat qəbiləsinin mövlası olmuşdur. Onun Sənət, sənətkar və zaman 15 yaradıcılığı Yəsar və Şəhəvat kimi müasirlərindən bəzi xüsu- siyyətləri ilə fərqlənsə də, ardıcıl, qəti mövqeyi ilə seçilib. Əldə olan mədhləri, həcvləri siyasi xarakter daşıyır. Onun maraqlı şeirlərindən biri bir atanın dilindən nankor oğula qarşı çevrilmiş və yüksək sənətkarlıqla yazılmış kiçik bir şeir parçasıdır. Atanın duz-çörəyi ilə boya-başa çatan oğul ata qəlbinin yanıqlı fəryadını dərk etmir: Anadan olan gündən sənə çörək verib, su qabını dodaqlarına yaxınlaşdırıb, Qurtum-qurtum içirdərək səni boya-başa çatdırdım. Gecələr sənə bir bədbəxtlik üz verdikdə gözlərimi Səhərə qədər yummayıb sənin dərdin üçün narahatlıq keçirdim. Sanki sənə üz verən bəla mənə də sirayət edib Hönkür-hönkür ağladırdı. VII-VIII əsrlərdə yaşayıb yaratmış və məvali şairlər adlanan bu təfəkkür sahibləri-azərbaycanlı şairlər ərəbdilli poeziyanın inkişafına xeyli köməklik göstərmiş, eyni zamanda öz xalqının bədii və fəlsəfi təfəkkürü ilə bağlı olmuşlar. «Onların yaradıcılığı sübut edir ki, Azərbaycan xalqının həmin dövrdəki bədii təfəkkürü digər müsəlman xalqlarının mədəni səviyyəsindən heç də geri qalmamış, bir çox millətlərin birgə səyi nəticəsində meydana gəlmiş ərəbdilli poeziyanın yeni keyfiyyətlər kəsb etməsində, forma və məzmunca dərinləşməsində, ictimai və siyasi həyata dərindən nüfuz et- məsində öz faydasını əsirgəməmişdir. Azərbaycanlı ruhu, azər- baycanlı təfəkkürü, azərbaycanlı zövqü ərəbdilli ədəbiyyata daxil olaraq bu ədəbiyyatın mövzuca genişlənməsinin əsas amillərindən birinə çevrilmişdir. X-XI əsrlərdə Azərbaycanda yaranan ərəbdilli poeziya məhz belə bir zəmin üzərində yüksələrək, məzmunca daha da müstəqilliyə doğru getmişdir. Gülxani Pənah, Salatın Əhmədli 16 Əbul-Həsən əl Baxərzinin «Dumyat əl-qəsr və usrat əhl əl-əsr» məcmuəsində XI əsr Azərbaycan poeziyasının səkkiz Azərbaycan şairinə yer verilməsi o dövrdə poeziyamızın çox zəngin olduğundan xəbər verir. Onların yaradıcılığı haqqında ərəbdilli mənbələrdə öz əksini tapmamasına səbəb onların öz şəhərləri ilə bağlı olması, ümummüsəlman ədəbiyyatının geniş meydanına çıxmaq imkanı olmamasıdır. Başqa bir səbəbin də siyasi hadisələrlə bağlı olduğu bildirilir: «Belə ki, səlcuqların zəifləməsindən sonra vahid imperiyanın dağılması və bununla əlaqədar müxtəlif döv-lətlərin, ayrı-ayrı əlaqəsiz elm və mədəniyyət mərkəzlərinin meydana gəlməsi bir zamanlar çox möhkəm olan ümummüsəlman mədəniyyətinin bütövlüyünü, sıx rabitəsini və vahidliyini aradan qaldırır. Bu da öz növbəsində ərəbdilli ədəbiyyatın ümumi ahənginin pozulmasına, onun ayrı-ayrı ölkələrdə müstəqil inkişafına gətirib çıxarır. Təbii ki, belə bir şəraitdə təzkirə müəllifləri bütün şərq aləmini əhatə etmək imkanından məhrum olurlar». Bu dövrdə monqol işğalları, ölkədə baş verən siyasi dərəbəyliklər, müharibələr bir çox sənətkarların əsərlərinin məhvinə, unudulmasına səbəb olmuşdur. Baxərzinin məcmuəsinin bu cəhətdən misilsiz dəyəri var. Məhz həmin məcmuədə XI əsrin səkkiz Azərbaycan şairinin adı çəkilir. Bu məcmuədəki Azərbaycan şairlərinin siyahısı Mənsur Təbrizinin şeirləri ilə açıldığı söylənir. Baxərzi yazır: «Təbriz əhli içərisində böyük istedadı ilə məşhurlaşmış, mənaları saf qızıltək cilalanmışdır. Bu kafiyədə gətirdiyim (parçalar) onun adı üçün kifayətdir. Bu, Şam diyarında yüksək zövqü oxşayan, indi də söz xəzinəsinin incisi hesab olunan bir qəsidədir». Mənsur Təbrizinin buradakı şeirlərini araşdıran tədqiqatçılar onun məcmuədəki şeirlərini «nadir poetik ilhamın, qanadlı təfəkkürün, vüqarlı mənliyin vəhdətindən yoğrulan, bakir Yüklə 3,82 Mb. Dostları ilə paylaş:
|