Gülxani pənah salatin əHMƏdli səNƏT, SƏNƏtkar
Yüklə 3,82 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 1). Şumer (Sumer) – türk mərhələsi.
- Türk mərhələsi
Sənət, sənətkar və zaman 5 Vurğuna, Əhməd Cəmilə, Rəsul Rzaya, Süleyman Rüstəmə, Məmməd Rahimə döyüş bölgələrindən ünvanlanan məktublar... Və yaxud: Mir Cəlalın «Bir gəncin manifesti»i əsərini oxuyan rus uşağı yazıçıya məktub yazıb «Qumrunun körpə qızının ağaca çırpılmasından nigaran qalaraq onun sağ qalıb- qalmadığını soruşurmuş. Bu, bir uşağın bədii əsər həqiqətinə inamını göstərən maraqlı faktdır». Belə faktlar çoxdur. Bədii ədəbiyyatın təsir gücü bö- yükdür. Əsrinin, zəmanəsinin övladı olan yazıçı qabaqcıl fikirli «ictimai xadimdir», «xalqın tərbiyəçisidir». Yada salaq XX əsrin mollanəsrəddinçilərini. Bu məktəbin nümayəndələrinin «tutduğu yol xalq həyatı, mübarizə və arzularının təbliği üçün ən münasib, məqbul yol idi. Bu sənətkarlar xalqa nə demək lazım olduğunu bildikləri kimi, nəsə demək, hansı ədəbi formalardan, hansı sənət, üslub məharətindən faydalanmaq lazım olduğunu da yaxşı müəyyən etmişdilər. Bu sənətkarlar oxucunun qəflət yuxusunda nadanlıq tiryəki ilə zəhərlənən şüurunu ayıltmaq, onu mövhumi fikirlərin, vahimələrin, xürafatın paslı zəncirindən xilas etmək üçün münasib üsul və formalar axtarıb tapırdılar. Bunun üçün düşmənin «öz müddəalarını öyrənib ifşa edirdilər». Və yaxud, XX əsrin 30-cu illərində Stalin məthnamələri ədəbiyyata ayaq açanda nə qədər istedadlı qələm sahiblərimiz bu məfkurədən uzaq olduğundan damğalanıb tutuldu, məhv edildi, bununla belə, bir çoxları zəncirli, senzuralı ədəbiyyatı içindən dağıtdı, ona tənqidi münasibətini yaratdığı əsərləri ilə dedi. Mehdi Hüseyn, İ.Əfəndiyev, İ.Hüseynov, Anar, Elçin, B.Vahabzadə, F.Qoca, İ. Hüseynov, Tofiq Bayram kimi onlarla istedadlar «sovet ictimai varlığının astarını üzünə çevirdilər». Bu nəsil və sonradan gələn gənc nəsil bu recimin axırına çıxdı. Yüz ilə yaxın kökündən ayrı düşənlərimizin qəlbindəki Gülxani Pənah, Salatın Əhmədli 6 türkçülük ideyaları bütün türk dünyasının daha da yaxınlaşmasını sürətləndirdi. Azadlıq ideyaları ilə köklənmiş, 1919-cu ildə qurulmuş, bolşeviklər tərəfindən süquta uğradılmış Xalq Cümhuriyyəti əsrin son illərində yenidən bərqərar oldu. Azərbaycan müstəqilliyini yenidən qanı bahasına əldə etdi, Müstəqil Azərbaycan Respublikasını, öz müstəqil dövlətini qurdu və ədəbi proses onun əsas hərəkətverici qüvvələrindən oldu. XX əsr ədəbiyyatımız möhtəşəm, köklü-köməcli, qollu- budaqlı, başı göylərə dəyən xan çinarlara bənzəyən bir ədəbiyyat olub, kökü tarixin minilliklərinə gedib çıxır. Azər- baycan ədəbiyyatı çox qədim ədəbiyyatdır. Bütün dünya xalq- larında olduğu kimi bizim ədəbiyyatımız da soyumuz, kökümüz tərəfindən yaradılmış kollektiv yaradıcılıq xüsusiyyətlərinə malikdir. Nəsildən-nəslə, ağızdan-ağıza keçərək daha da cilalanmış, uzaq keçmişimizdən üzü bəri qorunub saxlanmışdır. Azərbaycan ədəbiyyatının tarixi inkişaf mərhə- lələri, qədim dövrdən başlayaraq bu günədək inkişafı müəyyən qədər öyrənilmiş, tədqiq edilmişdir. Ədəbiyyatımızın tarixini tədqiq edən alimlərimiz «bu ədəbiyyatın öz daxili aləmi, öz xüsusi qanunları ilə necə inkişaf etdiyini, hansı ənənələr əsasında hansı yeni nailiyyətlər əldə etdiyini, hansı yaradıcılıq prinsipləri, üsulları yaratdığını, hansı məktəblər, üslublar və fərdi istedadlarla tarixi zənginləşdirdiyi»ni üzə çıxarmağa çalışmışlar. VII əsrə qədərki Azərbaycan ədəbi prosesi folklorumuz- da yaşayır. Bu dövrə qədərki ədəbiyyatımızdan danışarkən ortaq türk ədəbi abidələrinə üz tutmalıyıq: «Hər bir xalq öz keçmişini öyrənmədən, onu bilmədən özünü dərk edə, bu gününü və sabahını qura bilməz. Xalqın bəsirət «işığı» sayılan ziyalı və gələcəyi olan gənclik də belədir: o, öz keçmişini Sənət, sənətkar və zaman 7 bilməlidir, kökünü, əsil-nəsəbini, əcdadını tanımalı, mənsub olduğu xalqın mənəvi dünyası ilə yaxından tanış olmalıdır. Xüsusilə, indiki şəraitdə bu zamanın qarşıya qoyduğu zəruri tələbdir. Azərbaycan xalqının mənşə tarixi, milli mənsubiyyəti- onun soykökü çox əski dövrləri özündə ehtiva edir: «Azərbaycan xalqının mənşəyi, soykökü və inkişaf yolunu üç mühüm mərhələ üzrə öyrənmək, tədqiq etmək olar: 1). Şumer (Sumer) – türk mərhələsi. Miladi tarixdən öncəki III-II minilliklər (və ondan əvvəlki dövrlər); 2. Turan-İskit (skif) – türk mərhələsi – (massaget, sak, hun, kaspi və onların yeni eradakı davamı olan hun, az, basil, bulqar, sabir//savir, xəzər və b.)-miladi öncəki son minillik və miladi tarixin ilk yüzillikləri; 3. Türk mərhələsi (ə n q ə d i m t ü r k: bulqar, uyğur, çuvaş, yakut və b.; q ə d i m t ü r k: oğuz, tuvin, xakas, şor və b.; y e n i t ü r k: azərbaycan, qaqauz, qıpçaq, peçeneq, poloves, salar, türkmən, özbək, cığatay və b. “ə n y e n i türk: başqırd, qazax, qaraqalpaq, qırğız, kumık, noqay, tatar, ğoyrot və b.-miladi tarixin başlanğıcından bu günə qədərki dövr». Ümumtürk dünyasının şah əsərləri qədim dünyamızın ulu kitabəsi «Bilqamıs» və ümumən Şumer-Babil mədəniyyəti, «Avesta», «Orxon-Yenisey kitabələri», «Dədə Qorqud» kitabı sayılır. Nizaminin «Xəmsə»si də bu dühalardan biridir. Və buna görə də onun tarixi, mədəniyyəti kimi ədəbiyyatı da ümumtürk xalqlarının ədəbiyyatı ilə bağlıdır. Və alimlərimiz həm də bu fikirdədirlər ki, Azərbaycanın, bir sözlə, bütün türk xalqlarının «xəmiri» əzəldən şeirlə yoğ- rulub. «Ümumtürk kökündə «Göy Tanqrı-«Avesta» müqəddəs dini kitabı və «Bilqamıs»//«Gilqamış» dastanı, türklərdə «Alp ər Tonqa», azərbaycanlılarda «Dədə Qorqud», özbəklərdə Gülxani Pənah, Salatın Əhmədli 8 «Alpamıs//Alpamış», qırğızlarda «Manas», başqırdlarda «Uralbatır» və s. dastanları məhz şeirlə nəsrin vəhdəti- növbələşməsilə yaranmış dünyəvi sənət inciləridir. Türk xalqları hələ «bələkdə» ikən şeirlə nəfəs alıb, ona şeirlə ana laylası çalınıb; çox vaxt onun fəlsəfəsi şeirlə yazılıb, hətta bəzən lüğət kitabları şeirlə düzülüb-qoşulub». Bu poetik ruhun məhz 8-10 min illik, bəlkə də 12 min illik tarixi olan qədim abidələrdən gəldiyi fikrində bir məntiq var. Dünya ədəbiyyatına bir-birindən dəyərli, nadir incilər bəxş edən Azərbaycan ədəbiyyatını yaradan Azərbaycan kimi möhtəşəm xalq var. Tarixin müəyyən mərhələlərində dağıdılan, talanan, parça-parça qoparılan, İrana, Rusiyaya zorla qatılan, qonşusu tamah salan qərbli, şimallı, cənublu, şərqli bütöv bir Azərbaycan vardır ki, bu gün öz mədəniyyəti, tarixi, ədəbiyyatı ilə qürur duyur. Aparılan arxeoloci qazıntılar zamanı əldə edilmiş maddi mədəniyyət qalıqları, qədim kitabə və abidələr, antik müəlliflərin əsərlərində inqilabdan sonra aparılan tədqiqatlar sübut edir ki, «Azərbaycan Şərqin ən qədim mədəniyyət ölkələrindən biridir». Yazılı ədəbiyyatdan əvvəl yaranmış ədəbi dövr haqqında tarixçilərin qələmə aldığı əsərlərdə, salnamələrdə yarı gerçək, yarı əfsanə olan rəvayətlər, əfsanə və əsatirlər, etnoqrafik məlumatlar Azərbaycan ədəbiyyatının çox zəngin qədim şifahi ədəbiyyatının varlığından xəbər verir. Qədim Azərbaycanın ədəbiyyatı ortaq türk mədəniyyətinin, ədəbiyyatının tərkib hissəsi olub, çox böyük inkişaf yolu keçmişdir. Eramızdan neçə-neçə əsr əvvəl yaranmış «Avesta» abidəsində, şifahi xalq yaradıcılığında-əsatir, nağıl, dastan, əfsanələrdə, yazılı ədəbi nümunələrdə-Nizaminin, Xaqaninin, Nəsiminin, Füzulinin ölməz əsərlərində dərin fəlsəfi fikirlər, hikmətli ifadələr yaşayır. Fəlsəfi fikir bədii yaradıcılığımızla, Yüklə 3,82 Mb. Dostları ilə paylaş:
|