Günay Məmmədova naxçivan musiQİ
Yüklə 12,72 Mb. Pdf görüntüsü
|
Melodik strukturun formalaşmasında səslərin ardıcıl gedişi ilə yanaşı sıçrayışlı hərəkətlərə də rast gəlirik. Melodik konfiqurasiyanın özək tematik planını 2-4-cü xanələr təşkil edir. Melodiya «Alleqretto» tempində, gümrah əhval-ruhiy yədə səslənir. «Aman lələ» instrumental havanın musiqi forması 2 hissəli şəkildədir. Burada ilk 6 xanəni giriş adlandırmaq olar. Birinci hissə 9-29-cu xanələri, ikinci hissə 30-45-ci xanələri əhatə edir. Girişin musiqi mövzusu demək olar ki, havanın sonunadək nisbətən dəyişilmiş şəkildə eşidilir. Burada ölçünün dəyişilməsi (6/8- 2/4) melodiyanın ritmik cəhətdən zənginləşməsinə gətirib çıxarır. Qeyri-kvadrat periodda olan hər iki hissə cümlələrin (birinci hissə 6, ikinci hissə 5 cümlə) cüzi dəyişilmiş təkrarından ibarətdir. «Ağır Qarabağı» rəqs havası da tulumda ifadan nota alınmışdır. Bu havanın lad strukturu «Rast» əsasmdaöır. Kvarta (sol diyez-do diyez) intervalı həcmində olan səs diapazonunda intonasiyalar dəyişkən formada verilir. «Lya» mayəli «Rast» üstündə olan rəqsin melodiyasının inkişafında intonasiyalar gah «Şikəsteyi-fars»ın istinad pərdəsi olan «si» pərdəsi, gah da «Rast»m mayə pərdəsi «lya» səsinə həll olur. Buna görə də rəqsin ifasmda lad daxili müvəqqəti modulyasiyalarla rastlaşırıq. Rəqsin me lodiyası «si» pərdəsinə əsaslanaraq, yəni ona istinad edərək başlayır. Bu hal 7 xanə davam edir. Melodik inkişafın 8-13- cü xanələrində tonallıq «lya»pərdəsinə istinad edir və yenə də 14-20-ci xanələrdə «si» pərdəsinə istinad olunur. Lad daxilində istinad pərdələrinin yerdəyişməsi intonasiyaların rəngarəngliyini təmin edir: Not nümunəsindən göründüyü kimi «lya» mayə pərdəsi, «si» və «do diyez» isə istinad pərdələridir. «Ağır Qarabağı» rəqs havasının təhlili göstərir ki, bu havanın melodik dilinin formayaradıcı amillərində lad daxili modulyasiyalara yer verildiyi üçün havanın intona siyalarında xüsusi rəngarənglik əldə edilmişdir. Rəqs havasının ritm-intonasiya xüsusiyyətlərini də təhlil etmək üçün onu 2 hissəyə bölmək lazımdır. Rəqsin birinci hissəsi (1-25-ci xanələr) muğam üstündə Rastın «Şikəsteyi-fars» şöbəsi əsasında ifa olunduğu üçün onun melostrukturunun formayaradıcı amillərinin rimik kom ponentləri daha mürəkkəb quruluşdadır. İkinci hissə isə (26-60-cı xanələr) rəqs musiqisi olduğu üçün dəqiq 2/4 metrik ölçüdə ifadə olunmuşdur. Bu hissənin melostruk- turunu əsasən triollar təşkil edir. Hər iki hissənin rit- moformulları aşağıdakı not nümunəsində göstərirlir: Not misalından gördüyümüz kimi muğam into nasiyaları əsasında olan melostrukturun ritmik kom ponentləri daha mürəkkəb və zəngindir. Muğam melodiyalarına xas cəhətlərin hamısı birinci hissədə (1-25-ci xanələr) özünü büruzə verir və ayrı-ayrı musiqi fikirlərinin məcmusu muğam kontekstinə daxil olan formanı təcəssüm etdirir. Rəqsin II hissəsi 25-60-cı xanələri əhatə edir. Bu hissənin melodik strukturunun formayaradıcı amili 26-27-ci xanələrin ifadə vasitələridir ki, onu da rəqs melodiyasının özək strukturu adlandırmaq olar. Məhz bu xanələrin in tonasiya çeşidləri əsasında əsas melodik fikir forma laşdırılmış və inkişaf etdirilmişdir. Rəqsin musiqi forması iki hissəli şəkildədir. Bu rəq sin formalaşmasında muğamdan geniş istifadə olun muşdur. Rəqsin birinci hissəsi muğam üstündə qurulmuş ifadır ki, onu «A» ilə qeyd etmişik. Birinci hissə üç musiqi cümləsindən təşkil olunub. Cümlələr 6(«a»)+6(«aı»)+13(«b») xanələrə bölünüb. İkinci hissənin musiqi materialında 6/8 (3/4) ölçünün 2/4 ilə əvəzlənməsi və fakturada triollardan istifadə olunması nəticəsində şən rəqsvari əhval-ruhiyyə bərpa olunur. Bu hissədə əsasən 5 musiqi epizodundan «a» (26-29-cu xanələr), «b» (30-33-cü xanələr), «c» (34-37-ci xanələr), «d»(38-41-ci xanələr), «cı»(42-45-ci xanələr) istifadə edilmişdir. Son 15 xanəni (46-60-cı xanələri) sonluq adlandırmaq olar. Sonluğun musiqi materialı bütövlükdə 46-47-ci xanələrin beş dəfə təkrarından ibarətdir. Rəqsin musiqi formasının ümumi sxemi aşağıdakı şəkildədir: _A_ + ______В______ a+aı+b a+b+c+d+cı «Hoynərə» havası digər yallı havaları kimi Naxçıvan folkloruna məxsus musiqi folkloru nümunələrindəndir. Orta tempdə başlayan bu havanın birinci hissəsinin melodik strukturu dörd xanədən ibarət özək motiv üzərində qurulmuşdur. Rəqsin intonasiyaları xor şəklində daha möhtəşəm səslənir. Xalis kvarta (do diyez-fa diyez) intervalı hüdudunda olan rəqsin intonasiyaları yaxın səs lərə həll olduğu üçün üfüqi istiqamətdə hərəkət etmişdir: Yallının lad quruluşu «Bayatı-Şiraz» muğamı üstündədir. «Hoynərə II» yallı havası birinci hissənin başqa, yeni variantıdır. Burada melodiya variant şəklində başqa səpkidə qurulmuşdur. Özək intonasiyaları eyni olan hər iki havanın lad bünövrəsi «Bayatı-şiraz»a əsaslanır. «Hoynərə» rəqs musiqisi də iki hissəli rəqs havalarmdandır. Əvvəlki rəqs musiqisindən fərqli olaraq burada variantlılıqdan istifadə olunmamışdır. Sadəcə ola raq «Hoynərə» rəqsinin birinci hissəsinin melodik struk turu, ikinci hissədə oktava yuxanda səsləndirilmişdir. Rəqsin metrik ölçüsü ənənəvi olaraq 6/8 ölçüdədir və onun ritmoformulları aşağıdakı şəkildə qurulmuşdur: Misaldan göründüyü kimi rəqsin melostrukturunun formalaşmasında 4 xanədən ibarət ritmik komponentlər təşkil etmişdir. Qeyd edək ki, hər iki hissənin melodik dili eyni formadadır. Bu havanın xarakteri mülayimdir. Melodiyanm quruluşu 8 xanədən ibarət olsa da, onun əsas özək melodik strukturunu ilk 4 xanə təşkil edir. Həmin xanələr sonradan təkrar olaraq ifa olunur. Belə forma yallının silsilə formasından irəli gəlir və rəqs davam etdikcə melodik quruluş təkrar-təkrar ifa olunur. «Hoynərə» və «Hoynərə II» yallı havası da silsilə formasında ifa edildiyi üçün iki ayrı-ayrı strukturlarda verilmişdir. Strukturu 4 xanədən ibarət olan havanın birinci xanəsinin ritmoformulları yambik motivin elementlərini və melodiyanın özək melostrukturunun əsasım təşkil edir. «Qaz-qazı» yallı havası təhlilə cəlb edilən «Hoynərə» havasının bir növ ardıdır. Yallı havalarının silsilə şəklində ifa olunması və uzun zaman içində rəqqasların yallı getməsi Naxçıvan folkloru ənənəsindən irəli gəlir. Bu faktın Yüklə 12,72 Mb. Dostları ilə paylaş:
|