Гуннар Скирбекк
Yüklə 8,37 Mb. Pdf görüntüsü
|
307
zəkamızın köməyi ilə anlaya biləcəyimiz həddir. (Mövcud olandan yüksəkdə duran barədə heç nə düşünə bilməzsən). Amma, bu essedən, bu varlıqdan nə kimi nəticələr çıxır? Bir tərəfdən, mövcud olan hər bir ayrıca yaratıq (bu kitab, bu ağac, bu stol, bu şəxsiyyət və i.a. kimi) ayrıca varlıqdır (ens). Digər tərəfdən, esse, varlıq, bu və ya digər şəkildə ayrıca yaratıq deyildir. Esse bütün mövcud yaratıqlar, ayrıca varlıqlar üçün ümumi olan "dır-lıq" (is-ness) deməkdir. Esse demək olar ki, odur ki, mövcud olan hər bir yaratığı ayrıca varlıq edir! O, mövcud yaratıqların varlığıdır. Varlığın özü, esse, deməli ki, "qeyri-şey"dir, mövcud olan başqa yaratıqlarla yanaşı mövcud olan bir predmet deyildir. O, odur ki, mövcud olan şeylərə onların mövcudluq ölçüsündə xasdır. Varlıq (esse) ayrıca mövcud olan istənilən yaratıqdan (ens) daha fundamentaldır. Fomaya görə, biz mövcud olan hər bir ayrıca fenomeni və hər bir ayrıca fenomendə mövcud olan varlığı təfəkkürün köməyi ilə dərk etmək iqtidarındayıq. Lakin Tanrını, yəni varlığın mənasını dərk etmək üçün varlığın sərhədləri xaricinə bizim təfəkkürümüzün köməyi ilə nüfuz etmək mümkün deyildir. Biz təfəkkürümüzün köməyi ilə hədsiz və məsum, sonsuz və mükəmməl varlığa yaxınlaşa bilərik. Amma biz bunun nə olduğunu təfəkkürün köməyi ilə anlamaq iqtidarında deyilik. Varlıq, beləliklə, insani idrakın sərhədini göstərir, baxmayaraq ki, bütün hər bir şey, bizim düşünə biləcəyimiz hər bir şey, o cümlədən təfəkkürün özü də varlıqla müəyyənləşir. Beləliklə, varlıq böyük bir fəlsəfi sirdir. Nəyinsə mövcud olması varlığın həqiqi sirridir. Əgər indi mövcud olan müxtəlif şeylərə və fenomenlərə müraciət edilsə, onda qeyd etmək olar ki, Foma iki halı - şey mövcud olmadadır və o, var və ya mövcud olma (existentia) və mahiyyət (essentia) - arasında fərqi diqqətə çatdırır. Şeyin mahiyyəti və ya onun nə olması odur ki, şeylə müəyyənləşə bilər, məhdudlaşa və konseptual olaraq anlaşıla və beləliklə, müəyyənləşə bilər. Şeyin mövcud olması, yalnız bilavasitə və intuitiv olaraq anlaşıla bilər, amma izah oluna və sonradan müəyyənləşdirilə bilməz. Kateqoriyalar Müxtəlif şeylərin və onların varlıq üsullarının (məsələn, bəzi şeylərin dəyirmi, digərlərinin yastı, üçüncülərinin hamar və i.a. olması) çoxlu tərifləri arasında elə təriflər də vardır ki, bütün şeylərə və hadisələrə, mövcud olan hər bir şeyə tətbiq oluna bilər. Belə universal təriflər kateqoriyalar adlanırlar. Biz məsələn, keyfiyyət, 308
kəmiyyət, münasibət, əməl, malik olma, məkan, zaman və nizam (xarici şeylər üçün) kimi kateqoriyalara malikik 136 .
Bütün şeylər (yaratıqlar) üçün ümumi olan əsas xarakteristikalar sırasında actus və potentia, aktuallıq və potensiallıq, Aristotelin aktualını və potensialını xatırladan konseptual cüt vardır. Fomaya görə, hər bir yaratıq potensiallığa, yəni xüsusi bir yaratıq, məsələn, it, at, pişik deyil, insan olmaq imkanına malikdir. Yaratıq öz potensiallığını (potentia) təcəssüm etdirərkən o, in actu, aktuallaşma vəziyyətində olur. Əgər yaratıq özünün potensiallığının aktuallaşması nəticəsində nə olmalıdırsa, olursa (məsələn buzovun inəyə çevrilməsi kimi), onda bu xüsusi potensiallıq onun pozitiv potensiallığı olur. Lakin buzov həmçinin kəsilmə potensialına da malikdir, bu isə onun neqativ potensiallığıdır. Əgər pozitiv potensiallıqlar aktuallaşmamışsa, onda burada nəsə çatmır. Bəzən potensiallığın özü çatmır. Məsələn, görmə imkanı ilə bağlı potensiallıq anadangəlmə kor olan insanda yoxdur. Belə bir çatışmazlıq o çatışmazlıqdan fərqlənir ki, müəyyən növdən olan yaratıq başqa bir xüsusi potensiallığa malik deyildir (məsələn, at sanki bir quş olaraq havada uçmaq iqtidarında deyildir). Aristoteldə olduğu kimi Fomada da actus və potentia konseptual cütlüyü kainatın xüsusi dərin qatlarına işarə vurur 137 . Yəni, hər bir yaratıqda real (aktual ) olaraq təzahür olunanla gizli (aktuallaşmaya qabil) olan arasında dinamik qarşılıqlı təsir reallaşır. Həm Foma üçün, həm də Aristotel üçün kainat aktuallığın və potensiallığın müxtəlif səviyyələrinə görə iyerarxik olaraq idarə olunur, Tanrının xalis aktuallığından (onun bütün potensiallıqları aktuallaşmışdır) başlayaraq və ilkin materiyada (materia prima) başa çataraq. İlkin materiya hər hansı bir aktuallaşma olmadan xalis potensiallıqdır.
136 Foma burada da, bir çox başqa yerlərdə olduğu kimi Aristotelin arxasınca gedir. Kateqoriyaların həmçinin Kant tərəfindən müzakirəsi ilə müqayisə edin. (Fəsil 18). 137 Abortun sanki bir Adam öldürmə olaraq Roma-katolik anlamı ilə müqayisə edin. Döl potensial olaraq insandır. Mövcud döl insani varlıq olmanın potensiallığını özündə daşıyır. Bu mənada o, insani varlıqdır. Beləliklə, o, insanla eyni dəyərə və insan hüquqlarına malikdir. (Buna etiraz etmək olardı ki, onda meyit də potensial olaraq insandır. Bu etirazların əleyhinə aristotelçi-tomist, mümkündür ki, aşağıdakı arqumenti irəli sürsün. Hər bir yaratıq onun mahiyyətini müəyyənləşdirən məqsədə malikdir. İnsani varlıqlar üçün döl də daxil olmaqla məqsəd - insan olmaqdır, meyit olmaq deyildir. Hər bir kəsin öləcəyi və meyitə çevriləcəyi insani mahiyyət barədə məsələyə aid deyildir. Oxşar arqumentlər, şübhəsiz ki, Bibliya ruhunda verilmiş arqumentlər olmayıb, Aristotel ruhunda verilmiş arqumentlərdir. Yüklə 8,37 Mb. Dostları ilə paylaş:
|