Гуннар Скирбекк
Yüklə 8,37 Mb. Pdf görüntüsü
|
319
zamanda teoloji mübahisələr üçün fəlsəfi hazırlığın zəruri olduğunu göstərir, hətta fəlsəfənin dini suallarla məşğul olmaq qabiliyyəti inkar edildiyi hallarda belə. Oxşar inkarın özü rasional olaraq əsaslandırılmalıdır). 1) Kosmoloji arqument Bu arqument əsasən belədir. Dünyada dəyişikliklər baş verir. Toxum artaraq bitki olur, uşaqlar yaşlanır və i.a. Amma mövcud hadisədə hər belə bir dəyişiklik bu dəyişiklikdən kənarda dəyişikliyin mənbəyinin olduğunu göstərir. Hər bir dəyişilən hadisə, beləliklə, dəyişikliyin başlanğıc nöqtəsi rolunda çıxış edən başqa bir hadisənin olduğunu göstərir. Bu sübut ideyasının mənbəyi ondadır ki, dəyişiklik eyni zamanda öz səbəbi ola bilməz. Dəyişikliyə səbəb olmaq üçün başqa bir hadisənin olması zəruridir. Bu yolla biz dəyişiləndən dəyişikliyin səbəbinə doğru, sonra bu səbəbdən onun səbəbinə doğru və i.a. hərəkət edə bilərik. Biz bu istiqamətdə irəliyə və irəliyə doğru hərəkət edə bilərik. Konkret nümunə olaraq uşaqlardan valideynlərə doğru genealoji ağac boyu hərəkət göstərilə bilər. Amma biz təsəvvür edə bilmərik ki, hərəkət edəndən hərəkət etdirənə doğru olan belə reqress sonsuz olaraq davam edə bilər. İlk keçid mövcud olmalıdır. Bunun əksi ağlasığmazdır. Deməli, özünün heç nə ilə şərtlənmədiyi, amma bütün dəyişikliklərin və hər bir hərəkətin mənbəyi olan ilk səbəb mövcud olmalıdır. Bu ilk səbəb "İlk təkanvericidir" və Fomaya uyğun olaraq, biz onu Tanrı adlandırırıq. Qeyd edək ki, Foma demir ki, ilk səbəb Tanrıdır, o, deyir ki, biz onu Tanrı adlandırırıq. Arqumentin məğzi onda deyildir ki, Tanrının mövcudluğu (bundan başqa, onun İlk səbəb olduğu) göstərilsin, məsələnin məğzi ondadır ki, Tanrının mövcudluğunun təsdiqinin ağlabatan olduğu göstərilsin. Tanrının mövcudluğunun kosmoloji sübutu əleyhinə bir neçə etiraz mövcuddur. Belə bir müqəddimə şübhə altına alına bilər ki, dəyişilən hər bir şey bu dəyişiklik üçün kənardan impuls almalıdır. Məgər şeylərin özləri dəyişilə bilmirlərmi? Bu şübhə bizi belə bir müzakirəyə aparıb çıxarır ki, şey nədir və dəyişiklik qüvvələri ilə necə bağlıdır. Tomist anlam aktuallıqlar və potensiallıqlar (actus və potentia) və dörd "səbəb" barədə təlimlərə əsaslanır. Başqa bir etiraz ondadır ki, «biz sonsuz reqressiyanı təsəvvür edə bilmədiyimiz üçün ilk səbəb mövcud olmalıdır» mülahizəsi ilə razılaşmaq ağlasığmazdır. Məgər dünya o mənada sonsuz ola bilməzmi ki, o, çıxış nöqtəsinə malik deyildir?
320
Daha bir etiraz Foma tərəfindən yalnız və yalnız bir İlk təkanvericinin qəbul olunması ilə bağlıdır. Amma bu, rasional nöqteyi-nəzərdən inandırıcıdırmı? Nəhayət, etiraz etmək olar ki, bu arqument xristian Tanrının mövcud olmasını deyil, ən yaxşı halda, ilk səbəbin mövcud olmasını sübut edir (ilk səbəbin isə şəxsləndirilmiş xristian Tanrısı olması məcburi deyildir). İlk səbəbin xristian Tanrısı olmasını təsdiq etmək üçün isə digər əsaslar zəruridirlər. Fomanın ifadə tərzi göstərir ki, o, bu çətinlikləri dərk etmiş və buna görə də, öz arqumentasiyasını həddindən artıq genişləndirməyə çalışmamışdır. 2) Kauzal arqument Bu arqumentin mahiyyəti kosmoloji arqumentin mahiyyətinə uyğun gəlir, amma o, başlıca olaraq, səbəbin və nəticənin əlaqəsinə əsaslanır. İstənilən nəticə öz səbəbini göstərir, bu isə onun səbəbini və i.a. göstərir. Kosmoloji arqument aktuallıq və potensiallıq haqqında təlimlə və geniş mənada dəyişiklik anlayışı ilə bağlıdır. Kauzal arqument eyni zamanda səbəbin və nəticənin spesifik əlaqəsindən çıxış edir. 3) Zərurətə əsaslanan arqument Zərurətə əsaslanan arqument özünün başlıca cizgilərində aşağıdakılardan ibarətdir. Yer üzərində istənilən bir şey prinsipial olaraq təsadüfidir, yəni o mənada təsadüfidir ki, onun mövcud olması zəruri deyildir. O, olduğundan fərqli də ola bilərdi. İndi mövcud olan şeylərin və hadisələrin əvəzinə digərləri də mövcud ola bilərdi. Bu, şeylərə də, hadisələrə də və insanlara da aiddir. Sizin və ya mənim mövcudluğum və ya Nyu-Yorkun və ya Londonun mövcudluğu zəruri deyildir. Lakin ağlasığmazdır ki, bütün hər bir şey təsadüfidir. Nəsə elə bir varlıq mövcud olmalıdır ki, o, zəruri olmuş olsun, və Fomaya uyğun olaraq, onu "biz Tanrı adlandırırıq ".
Biz görürük ki, mövcud olan hər bir şey bu və ya digər dərəcədə mükəmməldir və böyük və ya kiçik varlığa malikdir. Deməli, biz varlığın və mükəmməlliyin qradasiyasını təsəvvür edə bilərik. Bu iyerarxik nizam dünyəvilik xaricində olan bir mükəmməlliyin mövcud olduğunu göstərir. Bu nəsə mütləq Varlıqdır ki, onu da, Fomaya görə, "biz Tanrı adlandırırıq". Bu arqumentasiya dünyanın öncə təsvir olunan tomist iyerarxik mənzərəsinə istinad edir. 5) Teleoloji arqument Həmçinin fiziki-teleoloji adlanan bu arqument təqribən aşağıdakından ibarətdir. Biz təbiətdəki (physis) nizamı qavrayırıq və nəticədə hər şeyin arxasında məqsəd (telos) görürük. Kainat bizim qarşımızda yaxşı nizama salınmış və əla təşkil olunmuş kimi görünür.
Yüklə 8,37 Mb. Dostları ilə paylaş:
|