Гуннар Скирбекк
Yüklə 8,37 Mb. Pdf görüntüsü
|
317
baxımdan qüsurlu çevrəyə və ya deduktiv zəncirin əsassız olaraq qırılmasına aparıb çıxarır. (Yuxarıda skeptiklər barədə deyilənlərə nəzər salın). Bu sözün altında eksperimental elmlərdə yer alan, empirik təsdiq mənasında anlaşılan sübut başa düşülmür. (Bundan da daha çox deyilsə, elə empirik verifikasiya anlayışı da problematikdir, Popperin nöqteyi-nəzərinə nəzər salın, Fəsil 29). Müzakirə olunan "sübutlar" aşağıdakı xüsusiyyətə malikdir. Onlar təsdiq edir ki, hissi qavrayış onun sərhədləri xaricində nəyinsə olduğunu göstərir və biz bu nəyisə Tanrı adlandıra bilərik. Qeyd etmək lazımdır ki, bu sübutlarda söhbət Tanrının mahiyyətinin dərk olunması barədə deyil, Tanrının mövcudluğuna inamın əsaslandırılması barədə gedir. Tanrının mahiyyəti və ya əlamətləri barədə məsələ qoyulduğu zaman, Foma belə hesab edir ki, biz onu dünyəvi zəkanın köməyi ilə deyil, yalnız Vəhyin və inamın köməyi ilə işıqlandıra bilərik. Nəhayət, onu da demək zəruridir ki, Tanrının mövcudluğuna yönələn bu sübutlar mömin xristian üçün heç də həlledici əhəmiyyətə malik deyildir. Vəhyin və inamın Tanrı ilə qarşılıqlı əlaqəsi onun üçün kifayət edəcək qədərdir. Amma xristian olmayanların xristianlığa üz çevirmələri üçün belə sübutlar faydalıdır. O zaman ki, biz Tanrının mövcudluğunun sübut olunması barədə bir rasional arqumentasiya forması olaraq danışırıq, onda, əlbəttə ki, aşağıdakıları nəzərə almaq gərəkdir. O şey ki, yaxşı və inandırıcı əsas olaraq nəzərdən keçirilir, müxtəlif fəlsəfi ənənələrdə müxtəlif cür olacaqdır. Neoplatonçular, tomistlər və skeptiklər müxtəlif fundamental mövqeləri tuturlar və buna görə də, bu tipli sübutlarda nəyin tutarlı əsas olduğu barədə suala müxtəlif cür cavab verirlər. Bunu daha konkret olaraq göstərək. Neoplatonçular Tanrının mövcudluğunun sübutlarından istifadə etmirlər, çünki onlar, necə deyərlər, İlk Başlanğıcdan, Tanrıdan başlayır və oradan aşağıya, dünyaya doğru enirlər (neoplatoniklər üçün söhbət, hər şeydən öncə, dünyanın mövcudluğunun sübutu barədə getməli idi!). Nominalistlər də həmçinin Tanrının mövcudluğunun sübut olunması ilə məşğul olmurlar, ona görə məşğul olmurlar ki, onlar güman edirlər ki, zəka hisslərlə qavranılan ayrıca şeylərdən yuxarıya yüksələ bilməz. Belə ki, yuxarıda yalnız inam və Vəhy mövcuddur, buna görə də, Tanrının mövcudluğu xeyrinə yönələn rasional arqumentlər yoxdur. Yalnız Aristotelçilər Tanrının mövcudluğunun sübutları ilə, sözün geniş mənasında, məşğul olurlar. Bu, o səbəbdən mümkün olmuşdur ki, onlar zəkaya ayrıca hissi şeylərin sərhədləri xaricinə çıxan fəaliyyət meydanı verirlər (konseptual realizm) və aşağıdan, bu şeylərdən
318
başlayırlar və sonra yuxarıya doğru hərəkət edirlər (mötədil konseptual realizm). Öncə Tanrının mövcudluğu xeyrinə yönələn, ontoloji adlandırılan arqumenti nəzərdən keçirək. Bu arqument Anselm Kenterberiliyə (1033/34-1109) məxsusdur. Sonra isə "beş üsul" – Tanrının mövcudluğunun beş sübutu üzərində dayanaq. Bu "beş üsulu" Fomada tapmaq olar.
Bu arqument ilk yanaşmada belə görünür. Bizim Tanrı ideyamız – Mükəmməllik barədə (Ali Varlıq barədə) ideyadır. Biz daha böyük mükəmməlliyi təsəvvür edə bilmərik. Müstəqil (real) mövcudluq nisbi (məsələn, uydurulmuş) mövcudluqdan daha mükəmməldir. Beləliklə, Tanrı ən yüksək Mükəmməllik olaraq, müstəqil Reallıq kimi mövcud olmalı idi. Bu arqumentasiya üsulu ona əsaslanır ki, mükəmməllik ideyasının özü mükəmməldir və Mükəmməllik mövcud olmalıdır, çünki mövcud olma ilə olan Mükəmməllik mövcudluqsuz mükəmməllikdən daha az mükəmməldir (Dekartın arqumenti ilə müqayisə edin, Fəsil 10). Bu ontoloji arqument hələ Anselmin sağlığında tənqidə məruz qalmışdı. Onu sonradan, digərləri ilə yanaşı Kant da tənqid etmişdir, Kant, öz fəlsəfəsindən çıxış edərək Tanrının mövcudluğunu sübut və ya təkzib edən istənilən cəhdi tənqidə məruz qoymuşdu (Fəsil 18). Bu tənqid qismən onda idi ki, Tanrının mövcudluğu Tanrı anlayışından çıxarıla bilməz. Belə bir tənqid nominalistik çalar daşıyır. Tənqidçilər həmçinin təsdiq edirdilər ki, qəhvəyi anlayışının özünün qəhvəyi olması məcburi olmadığı kimi, mükəmməllik anlayışının mükəmməl olması da məcburi deyildir. Bu ontoloji sübutun «mükəmməl yüz dollarlıq banknot ideyasından bizim cibimizdə belə banknotun mövcud olması çıxmır» deyən
mütəfəkkirlərdən müdafiəsi qeyri-maddi fenomenlərin mövcudluğu barədə konseptual realistik gümana əsaslana bilərdi. Əgər biz Pifaqor teoreminin mükəmməl ideyasına malikiksə, onda, konseptual realistlərə görə, biz bilirik ki, belə bir teorem mövcuddur. Belə ki, Tanrı qeyri-maddidir, onda onun mövcudluğu barədə düşüncələr zamanı yüz dollarlıq banknot kimi maddi hadisələr üçün qüvvəyə malik olan arqumentlərdən istifadə etmək mənaya malik deyildir. Bu düşüncələrə münasibətdə riyazi anlayışlar kimi qeyri- maddi fenomenlərə tətbiq olunan arqumentlər müəyyən qüvvəyə malikdir. Bu nümunədən görünür ki, lehinə və əleyhinə dəlillər müxtəlif əsas fəlsəfi mövqelər işığında qiymətləndirilməlidir. (Bu eyni Yüklə 8,37 Mb. Dostları ilə paylaş:
|