Гуннар Скирбекк
Yüklə 8,37 Mb. Pdf görüntüsü
|
64
qarşılaşdığı problemləri həmin mənalandırma əsasında bu və ya digər şəkildə həll etmişdir. Keçmişdən yadigar qalan mifoloji obrazlar və bu mifoloji obrazlar fonunda təsvir olunan keçmiş Konfusi üçün çox önəmli idi. Konfusi də bir Çin mütəfəkkiri olaraq keçmişə və tarixə böyük ehtiram və sevgi ilə yanaşırdı. Lakin əgər Lao-tszı keçmişdə icma prinsiplərinin mücəssəməsini görürdüsə, Konfusi cəngavər-zadəgan ruhunun tarixi təcəssümünü görmək üçün keçmişə boylanırdı. Konfusi, eyni zamanda, Lao-tszının insan bərabərliyi ideyası üzərində qurulmuş sadə və təbii həyat tərzinə və belə bir həyat tərzinin onun tərəfindən fəlsəfiləşdirilməsinə qarşı özünün ideallaşdırdığı silki həyat tərzini qoymuşdu. Konfusi və konfusiçilər miflərə sarınmış keçmişi bir daha canlandıraraq və tarixi bir daha fəlsəfi olaraq mənalandıraraq təsdiq etdilər ki, cəngavərlik olmadan tarix də mümkün deyildir, keçmiş yalnız cəngavərlik ruhunu özünə hopdurduqda tarix olur. Lakin cəngavər yalnız o zaman tarixin həqiqi qurucusu olur ki, sadəcə olaraq, tiran deyil, zadəgan olur, ürəyinin haqq səsini aydın eşidə bildiyi kimi, aydın da ifadə edə bilir və bununla da öz içərisində duyduğu Səmavi İradəni təhrif etmədən ifadə edir və təhrif etmədən gerçəkləşdirir, bütün bunların nəticəsində də Dünya Nizamını bərqərar etmiş olur. Tiran bir cəngavər olaraq yalnız ürəyinin səsini eşidir. Onun hakimiyyətinə məhdudiyyəti də yalnız onun ürəyi qoyur. Tiran ürəyin haqq səsinə bağlılığını saxladıqca cəngavər olaraq qalır. Ürəyin haqq səsinə bağlılığını itirən tiranın qeyri-məhdud hakimiyyəti onu despota çevirir. Qeyri-məhdud hakimiyyət sahibi olmaq əlaməti əsasında tiranı despotla eyniləşdirmək meyli qeyri-dəqiqdir və düzgün deyildir. Tiranın fəaliyyəti və hakimiyyəti ürəyin diktəsindən çıxış etdiyi halda, despotun fəaliyyəti və hakimiyyəti mənafe prinsipinə söykənir. Tiranın fəaliyyəti və hakimiyyəti irrasional, despotun fəaliyyəti və hakimiyyəti isə rasionaldır. Tiran himayəçidir, despot isə ağa və sahibkardır. Tiranizm cəngavərin siyasi instinktlərini ifadə etdiyi halda, despotizm təbəə kütləsinin siyasi instinktlərini ifadə edir. Despotizm determinist materializmin ilkin siyasi ifadəçisidir. Qədim Çində biz despotizmin klassik nəzəriyyələrindən biri ilə rastlaşırıq. Çin despotik siyasi təfəkkürü üçün fəlsəfi əsasların başlanğıcını Mo-tszı qoydu. O, bunu özünün belə bir sadə ideyası ilə etdi: İnsanlar bərabərdir, dövlətin idarə olunmasında da bərabər hüquqla iştirak etməlidirlər. Siyasi fəaliyyət üçün yararlılıq meyarını 65
heç də insanların hansı zümrəyə aid olmasında deyil, onların fərdi qabiliyyətlərində və xalqa xidmət etmək məramında axtarmaq lazımdır. Mo-tszının bu fikirləri xüsusən müasir liberal dəyərlər baxımından gözəl səslənir. Amma bu gözəl səslənən fikirlər gerçəkləşdirilərkən eyni ilə gözəl ola biləcək siyasi gerçəkliyi yaradacaqmı? Bu suallara cavab tapmaq ümidi ilə Mo-tszını Konfusi və konfusiçiliklə və həm də daosizmlə müqayisə edək. Mo-tszı cəngavərliyi və zadəgan mədəniyyətini ifadə edən konfusiçiliyin ideya düşməni idi. Konfusidə Talenin təcəssümü olan, cəngavərliyin dünyagörüş zəmini olan, cəngavərə güc verən, təpər verən, dünyanı nizamasalma fəaliyyətində zadəgana arxa olan, ədalətlilik kimi ilahi bir hissi ona bəxş edən Səmavi İradə Mo-tszıda determinizmin ontoloji dayağına çevrilir. Konfusi Səmavi İradəni insanın daxilində görür, insan ürəyinin səsində eşidir, insana ürəyin qəhrəmanlıq çağırışına etibarı təlqin edir, ürəyin ədalət hissinə ehtiramı tərbiyə edir. Mo-tszı isə Səmavi İradənin fövqəlbəşəriliyini bəyan edərək, onu insanın fövqündə axtarır, insanı dünyanın mütləq mahiyyətindən ayıraraq dəyərsizləşdirir. Konfusinin Səmavi İradəsi insana qüdrət verən başlanğıc kimi, Mo-tszı Səması isə insana mükafat və cəza verən başlanğıc kimi qiymətləndirilir. Mo-tszı Səmavi İradənin deterministik təsvirini verməklə, əslində konfusiçilik tərəfindən arxa plana sıxışdırılmış icma mənşəli
olduğu kimi, qədim Çin dilində Yer mənasını verir və cəngavər mədəniyyəti nöqteyi-nəzərindən Yerin ruhu kimi, Yerə canlılıq verən başlanğıc kimi qavranılır. Cəngavər mədəniyyəti baxımından Yerin immanent mahiyyəti kimi anlaşılan Di, icma mədəniyyəti baxımından nəzərdən keçirildikdə isə transsendent xarakter alır, Yerdən kənar və Yerin fövqündə duran Tanrı mənasını kəsb edir.
təpər aldığına əmindirsə, bəndə burada Yerin hökmdarı kimi dərk etdiyi Tanrının himayəsinə sığındığına əmindir. Zadəgan dünyanı ədələtliləşdirmək və gözəlləşdirmək üçün onu Səmavi İradəyə uyğun şəkildə qurur, dünyanı Səmavi İradənin mücəssəməsinə çevirir, bəndə isə Tanrıdan faydalanmaq üçün, onu mərhəmətə gətirməkdən ötrü ona səcdə edir, əgər belə demək mümkündürsə, qılığına girir. Əgər Tanrı konfusiçilik üçün Səmavi İradə olmaqla dünyaya və insana ruh, qüdrət verən, dünyanı və insan həyatını həqiqiləşdirən bir başlanğıcdırsa, Di icma mədəniyyəti nöqteyi-nəzərindən transsendent Tanrı olmaqla dünya və insan üzərində hökmranlıq edən bir başlanğıcdır.
Yüklə 8,37 Mb. Dostları ilə paylaş:
|