Гуннар Скирбекк
Yüklə 8,37 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Səmaaltı nın Səmavi İradə
62
Lao-tszı tərəfindən yaradılan təlim daosizm, bu təlimin şərh olunduğu ən ilkin və ən nüfuzlu əsər isə Dao de szin, yəni "Dao və de haqqında kitab" adlanır. Dao de szinin adından göründüyü kimi Lao- tszı fəlsəfəsinin və daosizm təliminin ən mühüm ideyaları dao və de anlayışları vasitəsi ilə ifadə olunur. Dao Azərbaycan dilinə tərcümədə
anlamaqdan ötrü yaxşı olardı ki, o, ərəb mənşəli din sözü ilə qarşılaşdırılsın. Din də dao kimi yol deməkdir. Maraqlıdır ki, din və
mənanı ifadə edirlər: Dünyanın da, həyatın da, insanın da düzgün, mütləq və həqiqi yolu, yəni mövcudluq üslubu vardır, yalnız bu yolla gedən insan həqiqi insan ömrünü sürmüş olur, yoldan çıxan kəsin ömrü isə həqiqi insan həyatı deyildir, nadanlığın və cəhalətin ifadəsidir. Daosizm təliminin ikinci mühüm anlayışı olan de dilimizdə əsasən dini kontekstdə işlənən və yenə də ərəb mənşəli olan halal anlayışına son dərəcə yaxındır. Dao və de anlayışlarının qoşalığı heç də təsadüfi deyildir. Doğrudan da, düz yolun sahibi olmaq ifadəsi ən ümumi halda halal işlər görmək, xüsusi hallarda isə halal çörək yemək və özgənin malında gözü olmamaq mənalarını verir. Daosizmin bütün ruhu ilkin islamın ruhuna yaxındır. İlkin xristianlıq prinsiplərinin də, həmçinin daosizm prinsiplərinə son dərəcə uyğun olduğunu görmək bir o qədər də çətin deyildir. Daosizmin ideallaşdırdığı dövlət əsasən icma xarakterlidir, burada insanlar arasındakı münasibətlər icma əxlaqının prinsiplərinə söykənir. Daosizmin halallıq idealı, altruizm şəhərlinin dünyaya və dünya malına sahib olmaq instinkti ilə daban-dabana ziddir. Var- dövlət aludəçiliyinə öz nifrəti ilə daosizm şəhərli ruhunu inkar edirdi. Daosizm, eyni zamanda, ən azı onun yaradıcısının – Lao-tszının simasında cəngavər mədəniyyətinin ruhuna da yad idi. Lakin, bununla belə, Lao-tszı, sadəcə, bir insan olaraq cəngavərliyə, yüksəkliklərə və dağlara qarşı, əlbəttə ki, ehtiram hissini yaşayırdı. Düzənlik əhalisinin dağlar qarşısındakı yumşaq deyilsə heyranlığını Lao-tszı belə təsvir edir: “Mən ömrüm boyu elə nəhayətsiz bir düzənlikdə yaşamışam ki, kəndlinin ayaqlarına yapışan palçıqdan başqa nəmişliyi xatırladan heç nə olmayıb. Əvəzində hər tərəfdən şırıltı eşidilən, dirilik nəfəsi üzümə dəyən bu dağa səcdə qılmaq mənim üçün nə qədər xoşdur”. Lao-tszının yaşca kiçik, lakin zəkaca bəlkə də daha görkəmli olan müasiri Kun-fu-tszı və ya avropalılar tərəfindən, sonradan isə ruslar tərəfindən, elə bizim də tərəfimizdən qəbul ediydiyi kimi
63
etmək üçün miflərdə daşınan və qədimlərdə uğurda gerçəkləşdirilən cəngavər ruhunun intibahını, dirçəldilməsini lazım bilir 17 .
rasionallaşdırılmasına nail olan filosof idi. Konfusi qəhrəmanlığı və cəsarəti zadəganın, qorxaqlığı və ehtiyatlılığı isə kütlənin səciyyəvi cəhəti hesab edir. Konfusi bununla da, Lao-tszının və bütün daosizmin inkar etdiyi mübarizlik əzmini də, cəngavərlik qətiyyətliliyini də və on larla birgə doğulan və həmişə yanaşı yaşayan Tale kultunu da öz hüquqlarında bərpa edir. Konfusi ideyalarının əks olunduğu Lun Yuy («Söhbətlər və çıxışlar») adlı kitab Qədim Çində cəngavər dünyaduyumunu artıq mifik olaraq deyil, fəlsəfi olaraq təsvir və ifadə edən, mifin özünü rasionallaşdıraraq fəlsəfiləşdirən ilk mədəniyyət abidəsi idi. Konfusinin öz şagirdləri ilə etdiyi söhbətlərin və onun tərəfindən söylənilmiş mülahizələrin toplandığı bu kitab özündən əvvəl yaranan və əslində mifik təbiətli olan mədəniyyət abidələrinin 18 ruhuna əslində müxalif deyildi. Konfusinin özü qədim çin mifologiyasına bütün varlığı ilə bağlı idi, o, haqqında indicə bəhs etdiyimiz mifoloji kitabları yenidən nəzərdən keçirərək redaktə etmişdi. Lun Yuyda bu mifik kitablardan 19
tez-tez iqtibas edilir. Konfusinin və konfusiçiliyin fəlsəfi olaraq mənalandırdığı hər bir anlayış öz ilkin ifadəsini bu və ya digər şəkildə həmin mifik təbiətli mədəniyyət abidələrində tapmışdı. Konfusiçilikdə fəlsəfi kateqoriya statusunu kəsb etmiş anlayışlar öz mənşəyi etibarı ilə mifoloji obrazlardan törəmişlər. Konfusiçilik üçün və Konfusidən sonrakı Çin fəlsəfəsi üçün son dərəcə səciyyəvi və mühüm olan mifoloji obrazlar Konfusidən sonrakı və hətta Konfusiyə qədərki Çin gerçəkliyi üçün də son dərəcə səciyyəvi və mühüm olmuşdur. Çin fəlsəfəsi həmin obrazları özünün demək olar ki, bütün tarixi boyunca bu və ya digər şəkildə mənalandırmış və Çin praktik təfəkkürü də Çin gerçəkliyinin
17 Ümumiyyətlə, qeyd oluna bilər ki, Çin siyasətçisi öz müasir problemlərinin həllini ilk növbədə öz tarixində axtarır. Tarixə inam, keçmişə rəğbət, qədimlər qarşısında ehtiram (qu), ümumiyyətlə, Çin siyasi təfəkkürü üçün səciyyəvidir. Konfusi və konfusiçilik isə konkret olaraq mübarizə aparan məmləkətlər dövründən əvvəlki tarixi, cəngavər-zadəgan ruhunun hökmran olduğu tarixi, bütün Səmaaltının Səmavi İradə əsasında, yəni mütləq ədalət zəminində qurulduğu dövrü, cəmiyyətin ədalətin mücəssəməsi olduğu eranı ideallaşdırdı. 18 İ szin («Dəyişikliklər kitabı»), Şi szin («Nəğmələr kitabı»), Şu szin («Tarix kitabı»), Li szi («Adətlər haqqında qeydlər»), Çun-tsyu («Bahar və payız»). 19 Xüsusən, Şi szindən və Şu szindən. Yüklə 8,37 Mb. Dostları ilə paylaş:
|