Гуннар Скирбекк
Yüklə 8,37 Mb. Pdf görüntüsü
|
66
Dünyanın mahiyyətində immanent Səmavi İradəni görən dünyagörüş aristokratik siyasi doktrinanın, dünyanın mahiyyətində əksinə olaraq transsendent Tanrını, Dini görən dünyagörüş isə despotik siyasi doktrinanın ontoloji əsasını verirdi. Zadəgan Səmavi iradənin təcəssümüdür, dünyanı eybəcərliklərdən xilas etməyə, gözəlləşdirməyə, ədalətliləşdirməyə can atır. Despot isə transsendent Tanrının, Dinin mücəssəməsidir. O, bir tərəfdən, insanı cəza ilə hədələyərək qorxu altında saxlayırsa, digər tərəfdən, onu mükafatla şirnikləndirərək özünə baş əyməyə, kölələşdirməyə təhrik edir. Qədim yunan filosofu Platon dahiyanə olaraq söyləmişdi ki, despotun özü də kölədir. İlk baxışda mücərrəd görünən bu tezisin son dərəcə aydın şərhi ilə qədim çinlilərin Di və van 20 arasındakı münasibətlərə verdikləri dini
izahda rastlaşırıq: Təbəəyə münasibətində hökmdar olan van Diyə münasibətdə kölədir. O, Dinin müxtəlif tapşırıqlarını yerinə yetirir və bunun əvəzində də Didən mükafat alır. Van özünü nəticə etibarı ilə kölə sifətində görür, o, belə təsəvvür edir ki, sağ ikən Diyə vasitəli olaraq kölədir, öldükdən sonra isə Dinin bilavasitə köləsinə çevriləcəkdir. Belə ki, rəvayətə görə Dinin yaxın ətrafının funksiyalarını vanın artıq ölmüş əcdadları yerinə yetirirlər. Dinin yanında kölə olan bu əcdadlar öz sələflərinə - fəaliyyətdə olan vana münasibətdə despotdurlar. Din son dərəcə valehedici bir şəkildə despotizmin və köləliyin iyerarxiyasını təsvir və izah edir: Van öz əcdadlarını mərhəmətə gətirməkdən ötrü onlara da qurban verir, onların da işinə yarayır, qılığına girir, çünki əcdadlar bilavasitə olaraq Dinin qılığına girmək və Dini mərhəmətə gətirmək imkanına malikdirlər. Mo-tszının Səmaya olan inamı əslində transsendent Tanrıya olan inam idi. Mo-tszının Səması Səmavi İradə deyildir, əslində yeni adla adlandırılmış Didır. Mo-tszıda bütün insanlar Dinin bəndəsi olmaqla eynidirlər, eyni hüquqludurlar və bərabərdirlər. Onlar bəndə olaraq bərabər və eyni hüquqlu olduqları kimi, təbəə olaraq da bərabər və eyni hüquqludurlar. Konfusi isə Səmavi İradəyə, Həqiqətə yaxın olan insanı - zadəganı - Səmavi İradədən, Həqiqətdən uzaq olan insana - rəiyyətə və ya təbəəyə - qarşı qoyur. Mo-tszının fəlsəfi təlimi, moizm insan bərabərliyi prinsipini bir daha bəyan etməsi ilə və həmçinin də Tale ideyasını inkar etməsi ilə daosizmə bənzəyir. Bu, görünür, ondan irəli gəlir ki, moizmin ifadə etdiyi şəhər mədəniyyəti nəticə etibarı ilə daosizmin ifadə etdiyi kənd mədəniyyətindən - icma mədəniyyətindən - törəmişdir.
20 Vаn Çin dilindən tərcümədə hökmdar, daha doğrusu, şah mənasını verir. 67
Əgər konfusiçilik şəxsində ədalətliliyin mücəssəməsini gördüyü zadəganı dəyərləndirirsə, moizm, şəxsində praqmatizmin dayağını gördüyü hökmdarı dəyərləndirir. Mo-tszı Konfusini hökmdarın hüquqlarını məhdudlaşdırmaq meylinə görə tənqid edərək onun haqqında yazırdı: Konfusi özünün bütün ağlını və biliklərini
Mo-tszının siyasi nəzəriyyəsi legizmdə məntiqi sonluğa çatdırıldı. Moizm hökmdar hakimiyyətinin möhkəmləndirilməsini bir zərurət kimi əsaslandırdı, legizm isə hökmdar hakimiyyətinin möhkəmləndirilməsi üçün konkret bir vasitəni irəli sürdü. Despotizmin möhkəmləndirilməsi məqsədi ilə legizm tərəfindən irəli sürülmüş bu vasitə ilk baxışda nə qədər qəribə görünsə də qanun
konfusiçilikdə olduğu kimi ədalətli zadəgan deyil, mükəmməl qanunlar lazımdır. Qeyd edək ki, legizmin də çıxış müddəası, moizmin çıxış müddəası kimi son dərəcə müasir səslənir. Elə bu baxımdan da qədim çin fəlsəfəsi həm də müasirliyin özünün mənalandırılması üçün əhəmiyyətli ola bilər. Legizm belə hesab edir ki, mükəmməl qanunlar olduqda hər bir insan dövləti idarə edə bilir 21 . Qanun anlayışı altında isə legizm ilk növbədə mükafat və cəza sistemini nəzərdə tutur. Legizm deterministik şəhərli instinktini ən ibtidai şəkildə siyasiləşdirərək hər bir insana ya hökmdar, ya da təbəə statusunu verir və belə bir tövsiyə irəli sürür ki, hər bir təbəə hökmdarın iradəsini icra etdiyi hər bir halda istisnasız olaraq mükafatlandırılmalı, hökmdarın iradəsinin əksinə yönələn hər bir əməlinə görə isə istisnasız olaraq cəzalandırılmalıdır. Legizmin tərəfdarları əmindirlər ki, mükafatlandırmanı həmişə
hökmdar hakimiyyətini birmənalı olaraq möhkəmləndirəcəkdir. Legizm əslində bu ölçünün gözlənilməsini ədalət kimi qiymətləndirərək ədalət anlayışının özünü rəiyyət ruhuna uyğunlaşdıraraq eybəcərləşdirir. Cinayət və cəza, xidmət və mükafat arasındakı münasibətlərin legizm tərəfindən birmənalılaşdırılması heç də əməllərin ədalətliləşdirilməsi məqsədilə deyil, xalqın hökmdar
Yüklə 8,37 Mb. Dostları ilə paylaş:
|