Гуннар Скирбекк
Yüklə 8,37 Mb. Pdf görüntüsü
|
72
ilahi vəhy eksperimentdən fərqləndiyi qədər, həqiqət istəyi rahatlıq istəyindən fərqləndiyi qədər, utilitarizm altuizmdən fərqləndiyi qədər, yəni mahiyyət etibarı ilə fərqlənirdi. İslamın bu əsrlər ərzində inkişaf prosesi isə öz-özlüyündə yekcins deyildi. Bu proses bir-birindən kifayət qədər real əlamətlərlə fərqləndirilə bilən dövrlərə də ayrıla bilər. İslam ilahi iradəni zor gücü ilə insanlara qəbul etdirdiyi gündən sünniləşdirildi, ilahi qüdrətdən faydalanmaq meyllərində isə şiələşdi. Müsəlmanlığın cəngavər ruhuna uyğunlaşdırılması onu sünniləşdirdi, şəhərli ruhuna uyğunlaşdırılması isə - şiələşdirdi 22 .
xeyir-duası ilə müsəlmanların ələ qılınc götürdükləri gün başladı. İslamın şiələşməsi isə əslində məkkəlilərin zor qarşısında təslim olduqları və islamı qəbul etdikləri gün baş verdi. Məkkə ticarətin, şəhər ənənələrinin kifayət qədər inkişaf etdiyi bir məkan idi. Şəhərli ruhu ilkin islamın ifadə etdiyi icma prinsiplərinə yad olduğu üçün məkkəlilər öncə Məhəmməd Peyğəmbəri nəinki Allahın bir rəsulu olaraq qəbul etmirdilər, hətta onu hər cür sıxıntılara məruz qoymaqdan belə çəkinmirdilər. Məkkəlilər islamı yalnız o halda qəbul etdilər ki, axirət, daha doğrusu əvəz (əcr) ideyasını islamın özül müddəasına çevirdilər. Sünnilikdə axirət dünyasına maraq son dərəcə zəifdir. Onun diqqət mərkəzində axirət dünyasından daha çox bu dünya dayanır. Sünnilik, bu dünyadakı ləyaqətli həyatı bu dünyadakı ləyaqətsiz həyata qarşı qoyur və dini ləyaqətli həyatın əxlaqı kimi qəbul edir. Burada Məhəmməd Peyğəmbər ləyaqətlilik idealı kimi təqdim edilir, onun dünyəvi təbiətli olduğu qəbul edilir, axirət dünyası ilə əlaqələri arxa planda qalır. Şiəlikdə isə məhz bu əlaqələr ön plana çıxarılır.
22 Yeri gəlmişkən qeyd oluna bilər ki, islamın tarixi təkamülündə olduğu kimi xristianlığın da tarixi inkişaf prosesində dini şüur sosial təşkilatlamanın xarakterinə uyğunlaşmışdır. İcma şüurunun beləcə iki istiqamətdə özgələşməsi Avropada da müşahidə olunmuşdur. Alman sosioloqu Maks Veber protestantizmin burjua xristianlığı olduğu ideyasını irəli sürmüşdür və bu ideyanın geniş məntiqi mənzərəsini vermişdir. Veberin fikrincə, xristianlığın burjualaşması isə onu protestantizmə çevirmişdir. Lakin, burjua mənşəli olduğunu, burjua mühitində tərbiyə aldığını, burjuanın bütün instinktlərinə və dəyərlərinə yaxın olduğunu dönə-dönə xatırladan Veberin diqqəti xristianlığın katolisizm və ortodoksiya (provoslavye) kimi digər iri təriqətləri cəlb etmədiyindən onun konsepsiyası tamamlanmamış qalmışdır. Əlavə etmək lazım gəlir ki, əgər xristianlığın burjualaşması onu protestantizmə çevirdisə, cəngavərliyin xristianlaşdırılması öz ifadəsini xristianlığın katolikləşməsində tapmışdır. İslamın da tarixində oxşar dini təkamül nəzərə çarpır. 73
Şiəlikdə Məhəmməd Peyğəmbər axirət dünyasının bu dünyadakı təcəssümü kimi təqdim olunur, özü də bu təqdimat təkcə Məhəmməd Peyğəmbərin özünə deyil, onun bütün nəslinə aid edilir. Şiəliyin axirət dünyasına olan marağı, ilk növbədə şəhər mədəniyyətinin “hər kəs yaxşı əməllərinə görə mükafatlandırılmalı, pis əməllərinə görə cəzalandırılmalıdır” idealı ilə bağlıdır. Bu idealda aşkar ifadə olunan həyati determinizm elmin istinad etdiyi nəzəri determinizmdən, yəni səbəb və nəticə arasındakı münasibətlərin birmənalılığı prinsipindən daha fundamentaldır və nəzəri determinizmin real zəminini təşkil edir. Şiəlik bu dünya ilə axirət dünyasının münasibətlərini əməl və əvəz dünyalarının münasibətləri kimi qəbul etdiyindən Peyğəmbər nəslinin müqəddəsləşdirilməsi ilə əvəz (əcr) təkcə axirət xarakterli olmayıb, həm də dünyəvi səciyyə daşımağa başlayır. Bu hal şəhər mədəniyyətinə və onun əsasında yatan analitik təfəkkürə təhtəlşüur olaraq xas olan determinizm instinktini müəyyən qədər rasionallaşdırır və dünyəviləşdirir. Determinizm şiəlikdən fərqli olaraq sünnizmin ruhuna yaddır. Burada mükafatlanma xatirinə edilən əməl və eyni zamanda, cəzalandırılma qorxusundan edilən əməlsizlik əslində təqdir olunmur. Ləyaqətli həyat əxlaqının təcəssümü kimi qəbul edilən hekayətlər (Sünnə) sünnilikdə, Peyğəmbər nəslinin axirət dünyası ilə bağlılığını əks etdirən rəvayətlər (Əxbar) isə şiizimdə mütləqlik statusunu kəsb edir. Şiəlik Allahı Peyğəmbər nəslinin vasitəsi ilə insanlara yardımçı olmağa çağırır, sünnilik insanları müsəlman əxlaqına tabe etdirməklə ləyaqətləndirməyə səy göstərir. Əməl və əcr arasındakı birmənalı münasibətlər, ümumiyyətlə, təsir və əks-təsir arasındakı birmənalı münasibətlərin xüsusi halı kimi qavranıldıqca isə şiəlik teizmdən deizmə doğru təkamül edir. Teizm ilkin müsəlmanlığın ifadəçisidir. Teizm üçün Allahın transsendental anlaşılması səciyyəvidir: Allah mütləq olaraq dünyanın sərhədləri xaricindədir, mütləq olaraq dünyadan kənardır, dünyanın fövqündədir. Allah vahiddir, təkdir, mütləqdir, əbədidir, əzəlidir, yaradılmayan və yaradandır, qüdrətlidir. Allah istənilən dünyaları yaratmaq, idarə etmək və məhv etmək qüdrətinə malikdir, mütləq olan, əzəli olan, əbədi olan yalnız Allahdır, Allahdan başqa hər şey onun yaradıcılıq məhsuludur, fanidir. Deizmdə isə Allah dünyanın yaradıcı başlanğıcı kimi qəbul edilsə də, dünyanın bilavasitə idarə olunması Allahdan daha çox, qanunlara şamil edilir. Deizm belə hesab edir ki, Allah dünyanı yaradarkən onu idarə edən dəyişməz qanunları da yaratmışdır və dünyanı bilavasitə idarə edən Allahın indiki anda fəaliyyət göstərən aktual iradəsi deyil, vaxtilə yaratdığı prinsiplərdir, qanunlardır. Deizm birbaşa və ya dolayısı yolla materializmlə çuğlaşır. Yüklə 8,37 Mb. Dostları ilə paylaş:
|