Гуннар Скирбекк
Yüklə 8,37 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Ən-Nəzzam
76
əyilməyə və alçalmaya məcbur edirdi. Nə Harun ər-Rəşidin özü, nə də onun oğulları - xəlifə əl-Əmin (809-813) və xəlifə əl-Mömin (813- 833) əslində ruhən müsəlman deyildilər, bunu onların özləri daha gözəl hiss edirdilər. Buna görə də özlərinə qəlbən yaxın olan, şirin gələn, doğma olan həyat tərzinin əsaslarını qeyri-müsəlman mənbələrində axtarırdılar. Belə bir mənbə olaraq ilk növbədə ərəbdilli mədəniyyəti yaradan bütün xalqların - ərəblərin, türklərin, farsların islamaqədərki mədəni irsi, həmçinin digər şərq xalqlarının - xüsusən hindlilərin və çinlilərin mədəniyyəti və Suriya vasitəsi ilə mənimsənilən qədim yunan mədəniyyəti çıxış edirdi. IX əsrin əvvəllərində xəlifə əl-Mömünün hakimiyyəti dövründə Bağdadda qeyri-müsəlman mənbələrinin öyrənilməsi üçün məktəblər və kitabxanalar yaradıldı, elmi cəmiyyət təsis edildi, tərcümə qrupu təşkil olundu. Aristotelin, Platonun, Hippokratın, Evklidin, Arximedin Ptolemeyin əsərləri də ərəb dilinə burada tərcümə edildi. Bağdad tədricən dünyanın bir nömrəli elm mərkəzinə, daha doğrusu, deterministik elmin mərkəzinə çevrilirdi. Əvvəllər əsasən, müsəlman olmayanlar, yəhudilər və xristianlar tərəfindən yerinə yetirilən bütün bu işlər ərəb zəminində də öz bəhrəsini verdi. Əl-Kindi ərəblərin ilk filosofu oldu. O, eyni zamanda, həndəsə, astronomiya, optika, meteorologiya, təbabət, psixologiya, musiqi ilə məşğul olmuş, qədim yunan mədəniyyətinin yayılmasında görkəmli rol oynamışdır. Əl-Kindinin fəlsəfi əsərləri əsasən Aristotelin şərhi ilə əlaqədar yazılmış, öz məzmunu etibarı ilə məntiqi və qnoseoloji problematikaya həsr olunmuşdur. Elmi idrakın üç mərhələsi haqqında əl-Kindi tərəfindən yaradılmış konsepsiya müsəlman aristotelizmi üçün böyük əhəmiyyətə malik idi. Qeyd etmək istərdik ki, elmi idrakın üç mərhələsi haqqında əl- Kindinin irəli sürdüyü konsepsiya təkcə müsəlman aristotelizmi üçün deyil, həm də, ümumiyyətlə ümumdünya fəlsəfi proses üçün mühüm əhəmiyyət kəsb edirdi. XYIII əsr alman filosofu İmmanuil Kantın insanın idraki qabiliyyətləri ilə bağlı doktrinası IX əsr ərəb filosofu əl- Kindinin elmi idrakın üç mərhələsi haqqındakı konsepsiyası ilə nə qədər də uyuşur. Əl-Kindinin bu konsepsiyasında idrakın birinci mərhələsini məntiq və riyaziyyat, ikinci mərhələsini təbii elmlər, üçüncüsünü isə metafizika təşkil edir. Xatırladaq ki, İmmanuil Kant da insanın üç idraki qabiliyyətindən bəhs edir: hissiyyat, dərrakə və zəka. Kant düşünürdü ki, insan hissiyyat vasitəsi ilə riyaziyyatı, dərrakə vasitəsi ilə təbiətşünaslığı və zəka vasitəsi ilə isə metafizikanı yaradır. 77
Qayıdaq ərəb fəlsəfəsinə. Ən-Nəzzam müsəlman dünyasının gerçəkliyini, o cümlədən siyasi gerçəkliyini yunan təfəkkürü işığında mənalandırmağa çalışmış və səbəbdən idi ki, xilafəti onun islami köklərindən bütövlükdə qoparıb ayırmağa səy etmişdir. Heç də təsadüfi deyildir ki, Ən-Nəzzam belə hesab edirdi ki, dövlət işlərində elə heç bir dini qanun tətbiq olunmamalıdır. Maraqlı bir cəhət: Ən-Nəzzam bu fikirləri söylədiyi zaman dövlət xalqın himayəçisi olmaqdan daha çox, onun istismarçısı idi. Ərəb fəlsəfəsi o zaman yarandı ki, xilafət müsəlman icması olmaqdan qalaraq bir ərəb imperiyasına çevrilmişdi, Abbasilər nəslinin genefondunda kifayət qədər fars qarışığı olsa belə. Bütün bunlarla yanaşı, islam mədəniyyətinin bütün mövcudluq dövrü ərzində müsəlman əhalinin böyük əksəriyyəti icma mədəniyyəti prinsiplərini özündə daşımaqla ilkin müsəlmanlığa sadiq olmuşdur. İcma davranış prinsipləri burada müstəsna əhəmiyyətə malik idi. Müsəlman əhalinin əksəriyyəti şəhərli fərdiyyətçiliyinə və praqmatizminə heç cür uyğunlaşa bilmədiklərindən şiələşmirdilər. Bu insanlar eyni zamanda, köçəri sərtliyinə də heç cür uyğunlaşa bilmədiklərindən sünniləşmirdilər. Müsəlmanlığın hələ təşəkkülü prosesində qərarlaşmış düşüncə ənənələri öz mövcudluğunu və qüdrətini bu insanlar üçün saxlamaqda idi. İslam fəlsəfəsi, əsasən həmin bu üç düşüncə axınının yataqları boyunca təkamül etmişdir. Müsəlman cəngavər ruhunun fəlsəfi özünüdərki IX əsr ərəfəsində islam dünyasının ziddiyyətli gerçəkliyi ilə bağlı təşəkkül tapmışdı. İslam dünyası daxilində cücərən və qol-qanad atan şəhərli praqmatizmi döyüşkən müsəlman ruhunu əlbəttə ki, əzirdi. Cəngavər təbiətli müsəlman ruhu özünü dərk və ifadə etməli və bununla da, öz dəyərliliyini və yaşama, mövcud olma hüququnu sübut etməli idi. Təəssüf ki, başsız oluğuna görə o, bunu praktik olaraq edə bilmirdi. Çünki xəlifə xilafət adlanan nəhəng sosial orqanizmin, obrazlı deyilsə, beyni və ürəyi deyildi, bəlkə də qanını soran bir mikrob idi. Cəngavər müsəlman ruhu öz yaşama haqqını öncə nəzəri olaraq sübut etməli oldu. Bu vəzifəni ilkin olaraq öncə xatırladılan cəbrilik fəlsəfəsi yerinə yetirdi. Cəbrilik öz mahiyyəti etibarı ilə cəngavər ruhunun rasionallaşdırılmasından ibarət olduğundan, bu ruhun başlıca etiqadı olan Tale kultunun mütləqliyindən çıxış edirdi, Tale kultunun fəlsəfi əsaslarını yaradırdı.
meydana gəlir. Cəngavər, ilk növbədə, ürəyinin haqq səsinə inanan kəsdir. Cəngavər ürəyin haqq səsində Talenin hökmünü, Səmavi
Yüklə 8,37 Mb. Dostları ilə paylaş:
|