Гуннар Скирбекк
Yüklə 8,37 Mb. Pdf görüntüsü
|
74
Həyati materializm, yəni maddi sərvətlərin mənəvi sərvətlərə nisbətən üstünlüyü instinkti şiəlikdə, nə qədər paradoksal görünsə də, güclüdür. Bu instinkt, dünyanın determinist anlaşılma sərhədlərinin genişləndirilməsi ilə ödənilir və yalnız bir müddət deizm prinsipi vasitəsi ilə ört-basdır edilir. Həyati determinizmin tarixi təkamülü nəzəri determinizmin mütləqləşdirilməsi ilə tamamlandığı halda, həyati materializmin tarixi təkamülü də materializmi bir ontoloji prinsip olaraq tamamlamalıdır. Sünnizmdə isə həyati materializm instinkti, şiizmdən fərqli olaraq, son dərəcə zəif inkişaf etmişdir. Sünnizmin bu dünyaya bağlılığı ilə onun həyati materializmə qarşı etinasız münasibəti arasındakı ziddiyyət öz həllini cəbrilik təlimində tapır və teizmdən panteizmə keçidlə ifadə olunur. Cəbrilik fəlsəfəsinə bir qədər sonra qayıdarıq. O ki, qaldı, panteizmə, panteizm Allahı dünyanın immanent mahiyyəti, yəni dünyaya daxilən xas olan mahiyyət kimi tanıyır. Panteist dünyagörüş sahibi dünyanın mütləq mahiyyətinin, Allahın bir zərrəsini öz içərisində, öz daxili mahiyyətində, öz ürəyinin həqiqət çırpıntılarında, qəlbinin haqq səsində görür və qəbul edir. Sünnilik də şiəlik kimi icma şüuruna və uyğun olaraq, ilkin və həqiqi müsəlmanlığa ziddir. Eyni zamanda, sünnilik də, şiəlik də həm həqiqi cəngavər, həm də həqiqi şəhərli dünyaduyumuna da müəyyən mənada əksidir. Əmir Teymur həqiqi cəngavər idi, amma əslində həqiqi müsəlman deyildi, Ömər Xəyyam həqiqi şəhərli idi, amma, əslində, müsəlman deyildi. Belə ki, həqiqi şəhərlilik determinizm prinsipinin mütləqləşdirilməsinə istinad etdiyindən elmi, həqiqi cəngavərlik isə spiritualizm prinsipini, Dünyanı Dünya Ruhundan çıxış edərək izah etməni mütləqləşdirdiyindən panteizmi öz həqiqi dünyaduyumu kimi qəbul edir. Sünnilik ilkin müsəlmanlıqla panteizm, şiəlik isə ilkin müsəlmanlıqla dünyəvi, deterministik elm arasında mövqe tutur. Belə bir məqam diqqəti son dərəcə özünə cəlb edir. Məhəmməd Peyğəmbərin elmlə bağlı bir sıra qiymətli kəlamları dillər əzbəridir. Peyğəmbər alimin mürəkkəbini şəhidin qanına bərabər tutsa da, bircə saat elmlə məşğul olmanı uzun illər ərzində ibadətlə məşğul olmadan daha üstün hesab etsə də, Məhəmməd Peyğəmbər tərəfindən təqdir və tərənnüm olunan elm və alimlik fəaliyyəti heç də determinist xarakter daşımayıb, ilahi xarakter daşıyır. Bu elm öz diqqətini təbiət qanunlarının dərk olunmasına deyil, daha çox ilahi iradənin dərk olunmasına yönəldir. Dini elm dünyanı hərəkətə gətirən başlanğıcı ilahi iradədə, determinist və ya analitik elm isə - təbiət qanununda görür. Mirzə Fətəli Axundov bu elmlər arasındakı fərqi mənalandırarkən, əslində, şiəliyi onun məntiqi sonluğuna çatdırdı, 75
həqiqi şəhərli dünyagörüşünün ifadəçisi olan determinist (analitik) elmə körpü saldı. Şiəlik şəhər mədəniyyətinin ifadəçisi olduğundan, onun hökmranlığı şəhərlilik ənənələrinin kifayət qədər inkişaf etdiyi və üstün olduğu şəraitdə mümkündür. Şiəliyin rəsmən banisi Əli İbn Əbu Talibin məğlubiyyətinin başlıca səbəbi onda idi ki, şəhərlərin çiçəklənməsi cəmiyyətdə aparıcı rol tutacaq qədər inkişaf etməmişdi. Köçərilik və müharibə ənənələrinin hələ ki, üstünlüyü faktı hakimiyyətin Əməvilərə keçməsini şərtləndirmişdi. Ömərin və sünni sülaləsi hesab edilə bilən Əməvilərin hakimiyyəti cəngavər mədəniyyətinin inkişafı ilə, qlobal işğallarla, cihadla səciyyəvi idi. YIII əsrin ortalarında, Əməvi hakimiyyətinin sonlarına doğru Ərəb xilafətinin ərazisi Roma imperiyasının ərazisindən daha böyük idi. Xilafət Ərəbistanı, İranı, Orta Asiyanı, Hindistanın Şimali-Qərbini, Suriyanı, Misiri, Fələstini, bütün Şimali Afrikanı və Pireney yarımadasını əhatə edirdi. Şəhər mədəniyyətinin çiçəklənməsi və ön plana keçməsi ilə isə, şiəlik və onun faktiki himayədarı olan Abbasilər müsəlman dünyasında hakim rol oynamağa başlayır. Mahiyyəti etibarı ilə şiə sülaləsi olan Abbasilərin hakimiyyəti şəhər mədə niyyətinin inkişafı ilə, məmur ordusunun artımı ilə, sənətkarlığın və ticarətin geniş vüsət alması ilə xarakterik idi. Abbasilərin hakimiyyəti illərində Bağdad, Bəsrə, Dəməşq və Qahirə kimi iri şəhərlərin bütövlükdə cəmiyyət həyatında həlledici rolu getdikcə daha çox artırdı. Şəhərli ruhunun xəlifə sarayına hakim kəsilməsi şəhərli və cəngavər ruhları arasındakı mübarizədə cəngavər ruhunun bütün cəmiyyət miqyasında bir müddət məğlubiyyətini şərtləndirdi. Əgər cəngavər ruhunun sahibi olan Ömər bir xəlifə olaraq (634-644) haqqın və ədalətin müdafiəçisi idisə, dünyanın haqqa və ədalətə tabe etdirilməsi yolu ilə onun ləyaqətləndirilməsi üçün aparılan cihadın başında dururdusa, şəhərli ruhun sahibi olan Harun ər-Rəşid xəlifə olduğu illərdə (786-809) xilafət kimi nəhəng imperiyanın böyük problemlərindən o qədər uzaq idi ki, bekarçılıqdan və işsizlikdən darıxırdı, heç bir iş onu yormadığından yuxusu ərşə çəkilmişdi, eyş- işrət məclislərı ilə, rəqslərlə, əyləncələrlə, işlə bağlı olmayan maraqlı söhbətlərlə, nağıllarla ömrünü "xoş" keçirmək istəyirdi. Xəlifəlik Harun ər-Rəşidin şəxsində öz həqiqi təyinatına yadlaşaraq eybəcər bir şəkil almışdı. Əgər xəlifə Ömər özünü müsəlman aləminin dayağı və himayəçisi bilirdisə, hər bir müsəlmanı özünün qardaşı hesab edirdisə, xəlifə Harun ər-Rəşid özünü müsəlmanların ağası kimi hiss edirdi, müsəlman icmasını özünün rəiyyəti bilirdi, hər bir müsəlmanı özünün qulu hesab edirdi, müsəlmanlarla görüşən zaman onları özü qarşısında
Yüklə 8,37 Mb. Dostları ilə paylaş:
|