Гуннар Скирбекк
Yüklə 8,37 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Vasil İbn Əta
- İbn əl-Rəvandi
78
diktəsini ifadə edir. Tale kultu, görünür, elə bu səbəbdən də, cəsarətliliyə xidmət edir. Həqiqətin gerçəkləşdiricisi olaraq insanın oynamamalı olduğu rol qabaqcadan müəyyənləşdiyindən, burada şərin və bədbəxtliyin xüsusi izahlarına ehtiyac qalmır. Dünyanı hərəkətə gətirən həyat axını öz təcəssümünü Taledə tapmaqla cəngavər mədəniyyətinin mütləq dayağını və istinadgahını təşkil edir. Cəngavər mədəniyyəti kişi əxlaqının dəyərlərinə söykənir, onun başlıca əxlaqi keyfiyyətləri cəsarət və ürəklilikdir, ürəyin çağırışına inam və sədaqətdir. Cəngavər ağlına deyil, ürəyinə daha çox inandığından, onun üçün əməlin nəticəsi deyil, əməlin özü dəy ərlidir. Əməldən doğula bilən n əticənin qorxusundan ürəyin səsinin boğulması cəngavər üçün yolverilməz olduğundan, Tale kultu cəngavər davranışının nüvəsini təşkil edir. Cəngavər dəyərləri çərçivəsində rəiyyət yoxdur, burada heç vətəndaş da yoxdur, burada igidlər vardır. Burada varlı yoxdur, burada kasıb yoxdur, burada yalnız mərd və onun əksi olan namərd vardır. Burada mərd olmayan kəs insan deyildir. Cəngavər mədəniyyətinin dəyərləri çərçivəsində namərd insan kimi deyil, nəsə iyrənc bir əşya kimi qavranılır. Cəbrizm şəhər mədəniyyəti tərəfindən arxa plana sıxışdırılmış mifologiyanın Tale ideyasını yenidən həyata qaytarır. Cəbrilik şəhərli utilitarizmi ilə mübarizəyə girərək, onun mənən qırılmasına yönəlmişdi. Şəhərli ruhu özünü ifadə etmək yolu ilə özünü müdafiə etmək məcburiyyətində qaldı. Şəhərli ruhu ilə cəngavər ruhu arasındakı bu təfəkkür mübarizəsinin gedişində şəhərli ruhu da, cəngavər ruhu ilə birgə müəyyən qədər rasionallaşdırıldı. Əgər cəngavər mədəniyyəti Tale kultuna istinad edirsə, şəhər mədəniyyəti ağıl kultu üzərində qurulur. Əgər tale kultu cəsarətliliyin dünyagörüş zəminini yaradırsa, ağıl kultu varlanmaya xidmət edir. Əgər Tale kultu döyüşçü ruhu ilə uyuşursa, ağıl kultu, müəyyən mənada tacir ruhu ilə uyuşur. Şəhərli ruhu öz ilkin ifadəsini qədərilik təlimində tapdı. Qədər ərəb dilində, elə Azərbaycan dilində də, tale mənasını verir. Lakin, qədərilik təlimi, gözlənildiyi kimi, tale ideyasının müdafiəsinə deyil, əleyhinə yönəlmişdir. Qədərilik tale ideyasının əleyhinə öz arqumentlərini yönəldərkən ,əslində, iradə azadlığından çıxış edirdi. Lakin, qədərilik təsdiqedici bir cərəyan olmayıb, təkzibedici bir cərəyan olduğu üçün şəhərli ruhunun ontoloji prinsiplərinin yaradılmasından daha çox, əks mövqenin təkzib olunması ilə qayğılanırdı.
79
Şəhərli ruhunun ontoloji prinsiplərinin yaradılması daha çox başqa bir cərəyanda, mötəzilə cərəyanında baş verdi. Mötəzilə şəhərli təfəkkürünün ontoloji əsası olan determinizm prinsipini müəyyən qədər rasionallaşdırdı və mütləqləşdirdi. Mötəzilənin banisi Vasil İbn Əta (700-749) qədərilikdə olduğu kimi tale kultunu təkzib edir, lakin qədərilikdən fərqli olaraq tale ideyasının əleyhinə şüurlu olaraq iradə azadlığını qoyurdu. Mötəzilədə şəhər mədəniyyətinin azadlıqsevərlik meylləri aşkar olaraq duyulur. Mötəzilə azad insan zəkasını hətta əxlaqın da ən yüksək meyarı hesab edirdi. Burada əxlaqın mənbəyi ilahi vəhydən daha çox, insanın iradə azadlığında axtarılır. Mötəzilədə əxlaqın ilahi mənşəyi əslində inkar edilir, insani zəka onun meyarı kimi qəbul olunur. İnsan davranışının əsası müqəddəs yazılarda deyil, dünyəvi prinsiplərdə axtarılır. Hətta Quranın əzəli olması belə inkar edilir . Mötəzilə tərəfdarları - mutazilitlər - dini ehkamların mütləqliyini qəbul etməyib, əksinə, zəkanın, ağlın qüdrətini etiraf etdiklərindən, yalnız zəkanın önəmliliyini tanıdıqlarından ilk müsəlman rasionalistləri kimi çıxış etmiş olurdular. Zəkanın qüdrətinə olan inam iki fəlsəfi cərəyanın əslində şərikli başlanğıcını təşkil edir. Birinci istiqamət cəngavər dünyaduyumunun və onun zəminində formalaşmış aristokratizmin rasionallaşdırılmasından ibarətdir. Həmin istiqamət insan zəkasını fövqəlbəşər və fövqəltəbii zəkanın təzahürü kimi başa düşür, insan zəkasının kamilliyini ilahi zəkaya uyğunluq dərəcəsində görür. İnsan zəkasının qüdrətindən çıxış edən digər istiqamət isə praqmatik cərəyan idi. Zəka burada insanın dünyadan faydalanma vasitəsi idi və bu zəmində də qiymətləndirilirdi. Praqmatik zəminli zəka kultu əslində analitik təfəkkürün insan qarşısında duran bütün problemləri həll edə biləcəyinə olan inam idi. Mötəzilənin yaranması və tərəqqisi Əməvilərin hakimiyyəti illərinin ikinci yarısına təsadüf edir və bu illərdə şəhər mədəniyyətinin kifayət qədər inkişaf etdiyini ifadə edir. Mötəzilə, əslində, Abbasilərin hakimiyyəti üçün mənəvi zəmin hazırlayırdı. Deterministik fikir ənənələrinin möhkəmlənməsi, əlbəttə ki, ateizmlə nəticələnməli idi və bu, İbn əl-Rəvandinin şəxsində baş verdi.
Ateistləşmə müsəlman aləmində mutazilitlərə və onları dəstəkləyən xəlifə sarayına qarşı gizli bir nifrət doğurdu. Bəlkə də bu nifrətdən qorxan xəlifə əl-Mütəfəkkil (847-861) mötəziləçiləri - əl- Kindini, İbn əl-Rəvandini daha himayə edə bilmədi. Bu insanlar hər tərəfdən təqiblərə məruz qaldılar və belə bir şəraitdə də mötəzilənin və ümumiyyətlə, dünyəvi fəlsəfənin inkişafı bir müddət səngidi. Yüklə 8,37 Mb. Dostları ilə paylaş:
|