Гуннар Скирбекк
Yüklə 8,37 Mb. Pdf görüntüsü
|
94
formasıdır. Bu sözləri, yəni «ən sərt», «ən amansız» sözlərini Qəzzafinin Qərb demokratiyasına olan münasibətinə aid etmək daha düzgün olardı. İndi isə ərəb fəlsəfəsi ilə bağlı bütün bu deyilənləri yekunlaşdıraq. İslam fəlsəfəsində icma istiqaməti, öz mahiyyəti etibarı ilə ilkin müsəlmanlığın, aristokratik cərəyan sünniliyin, məşşailik isə şiəliyin ifadəsi idi. Burada söhbət, formal müsəlmanlıqdan, formal sünnilikdən və formal şiəlikdən getməyib, həqiqi müsəlmanlıqdan, həqiqi sünnilikdən və həqiqi şiəlikdən gedir. Belə ki, həqiqi müsəlman öz iradəsini könüllü olaraq Allahın iradəsinə tabe edir. Həqiqi sünni özünün və başqalarının iradəsini ilahi iradəyə zorla tabe etdirir. Həqiqi şiə isə ilahi iradədən öz problemlərinin həlli üçün istifadə etməyə çalışır. İslam fəlsəfəsi yaranarkən əvvəlki fəlsəfi ənənələrdə özünə zəmin axtardı və qədim yunan fəlsəfəsinin timsalında belə bir zəmini tapdı. İslam fəlsəfəsində icma istiqaməti Sokrata və sokratizmə, aristokratik cərəyan Platona və platonizmə, praqmatik istiqamət isə Aristotelə və aristotelizmə ( məşşailik) istinad edirdi. Praqmatik cərəyan Aristotelin elə güclü təsirinə məruz qalmışdı ki, bütövlükdə aristotelizmə çevrilmişdi. Ərəb fəlsəfəsi ərəb ruhunun rasionallaşdırılmasına və məntiqi təsvirinə nail oldu. «Xaricilik - xürrəmilik - Cüneyd Bağdadi» zənciri üzrə təkamül edən fikir axınında bu ruhun icma təmayülü, «Mötəzilə - əl-Kindi – Ər-Razi - əl-Fərabi – İbn Sina - Biruni - Ömər Xəyyam – İbn Bəcca - İbn Rüşt - İbn Xəldun» zəncirində onun şəhərli təmayülü, «Əl-Qəzali - İbn Tüfeyl - Sührəvərdi - Razi Fəxrəddin – İbn əl-Ərəbi - əl-Vəhhab» həlqəsində isə ərəb-müsəlman ruhunun cəngavər və zadəgan təmayülü rasionallaşdırılmışdır.
Fəlsəfəsinin hər bir tarixi tipi bir-birini əvəz etməli olan epoxal dünyagörüşlərin rasionallaşdırılmasına olan ehtiyacdan doğaraq, onların arasında keçid mərhələ kimi mövcud olmuş və həmin ehtiyacın ödənilməsi ilə tamamlanmışdır. Bu isə öz ifadəsini mütləq bilik modellərinin tarixi dinamikasında tapmışdır. Qədim dövr üçün mifologiya, Orta əsrlər üçün din, Yeni dövr üçün isə nəzəri təbiətşünaslıq mütləq bilik paradiqması kimi qəbul olunduğundan, antik fəlsəfə mifologiyanın hökmranlığından dinin hökmranlığına, Orta əsr fəlsəfəsi isə dinin hökmranlığından analitik elmin hökmranlığına doğru istiqamət götürmüşdür. Yeni dövr fəlsəfəsi isə bütövlükdə klassik elmin istinad etdiyi analitik təfəkkürü özünün tədqiqat obyektinə çevirir.
95
Antik fəlsəfənin mövcud olduğu 1200 il ərzində mifoloji dünyagörüş ilə dini dünyagörüş yanaşı mövcud olmuşlar. Onların hansının həqiqət olduğunu müəyyənləşdirmək üçün isə onların hər ikisi rasionallaşdırılmalı idi. Bu isə fəlsəfi bilik sferasında baş vermişdir. Orta əsr təfəkkürü Tanrının mütləq varlıq kimi qəbul olunması zəminindən çıxış edir, öz başlanğıcını bu mütləqləşdirmənin başlanğıcından götürür, Tanrının transsendentliyi ideyasının inkarı ilə başa çatır. Yunan təhsilli yəhudi filosofu Filonun fəlsəfi arqumentasiyasına söykənən Avropa teoloji fəlsəfəsi latın təhsilli yəhudi filosofu Spinozanın fəlsəfəsində yenidən elitar təfəkkürə qovuşur. "Tanrı" və "təbiət" anlayışları eyniləşdirilərkən, Tanrı transsendent mahiyyət deyil, dünya ruhu olur. Doqmatik dünyaduyumun məntiqi əsaslandırılması, eyni zamanda, milli xüsusiyyətləri də özünə ehtiva edir. Əgər praqmatik meylli ingilis fəlsəfəsi doqmatizmdən analitizmə körpü salırsa, kosmosentrik təbiətli alman fəlsəfəsi elitar təfəkkürün bərpasına doğru istiqamət götürür. Yeni dövrdə Qərb mədəniyyətinin dirçəlişi və ön plana keçməsi onun nəzəri əsası olan analitik təfəkkürün Yeni dövr qarşısında duran problemlərin həlli üçün daha yararlı olmasından doğduğundan, onun mövcudluğundan törəyən, lakin analitik təfəkkür prinsipləri daxilində öz həllini tapa bilməyən problemlərin varlığı onun tənəzzülünü şərtləndirir. Analitik təfəkkürün qüdrəti və qüdrətsizliyi məsələsi Yeni dövr fəlsəfəsinin başlıca qayəsini təşkil edir. İndi isə diqqəti fəlsəfə tarixinin Nils Gilye və Qunnar Skirbekk tərəfindən təqdim olunan mənzərəsinin bəzi xüsusiyyətlərinə yönəldək. Öncə onu qeyd edək ki, Nils Gilye və Qunnar Skirbekk dünya fəlsəfi irsinə müasirliyin və müasir insanın gözü ilə baxırlar. Bununla da, onlar fəlsəfə tarixinin məsələn Dürant tərəfindən verilən təqdimatından fərqlənirlər. Dürant Gilyedən və Skirbekkdən fərqli olaraq fəlsəfi irsə müasir insanın gözü ilə deyil, daha çox fəlsəfənin zamandan kənar subyektinin gözü ilə baxır. Gilye və Skirbekk daha çox müasir dünyanın problemləri ilə qayğılanırlar. Dürant isə onun müasiri olan dünyanın problemlərinin sanki fövqündədir. Gilye və Skirbekk üçün fəlsəfi irs onlara kənardan verilmiş tədqiqat obyekti kimidir. Fəlsəfi irs Dürant üçün isə onun öz daxili yaşantılarının bir ifadə formasıdır. Dürant dünya fəlsəfəsini insanlara aşılamaqla onları sanki mənən zənginləşdirmək istəyir, Gilye və Skirbekk isə dünya fəlsəfəsinin köməyi ilə müasir dünyanın adi insanının gündəlik həyatını bir qədər yüngülləşdirmək istəyirlər. Dürant fəlsəfənin Yüklə 8,37 Mb. Dostları ilə paylaş:
|