Гуннар Скирбекк
Yüklə 8,37 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Adil Əsədov
96
zamandan kənar subyekti olaraq keçmiş filosoflarının yaşadıqları yaradıcılıq və güzəran çətinliklərini sanki bir daha yaşayır. Gilye və Skirbekk isə onları kənardan müşahidə edirlər, lakin öz baxış bucaqları altından. Nils Gilye və Qunnar Skirbekk dünya fəlsəfəsinə vahid bir metodologiyadan çıxış edərək yanaşırlar. Görünür, bəlkə də, elə buna görədir ki, dünya fəlsəfəsində özünə möhkəm yer alan filosofların və onların fəlsəfələrinin təsviri zamanı bu filosofların öz məxsusi anlayışları ilə yanaşı, bəzən də onlardan da daha çox müəlliflərin öz məxsusi anlayışlarından («ümumi əhəmiyyətə malik olan dəyər», «özünüreferensiya» və «hipotetik-deduktiv tədqiqat» s.) istifadə olunur. Bunun da nəticəsində, kitab mövzu üzrə materialın toplanmasına əsaslanan adi tədqiqatdan daha çox, toplanmış materialın mövzu üzrə yeni tərtibatı təəssüratını yaradır. Fəlsəfə tarixinin faktiki materialları müəllif mövqeyini ifadə etmək üçün sanki bir illüstrasiya rolunu oynayır. Bu da eyni zamanda ona müəyyən metodologiya üzərində qurulan əsər statusunu verir. Bu metodologiyanın xüsusiyyətlərindən biri də odur ki, Gilye və Skirbekk bir sıra digər elmlərin yaradıcılarını fəlsəfə tarixinə bir filosof olaraq daxil edirlər. Bu da, görünür, təsadüfi deyil. Hər bir elm əslində fəlsəfədən doğulmuşdur. Bu səbəbdən də hər bir elmin banisi əslində bir qədər filosofdur. Görünür, buna görədir ki, Nyuton da, Freyd də, Darvin də fəlsəfə tarixində öz yerlərini almalıdırlar, Skirbekk və Gilye də onların bu hüququnu həyata keçirirlər. Sonda onu da qeyd edək ki, həyat və fəlsəfələri bu kitabda təsvir olunan filosofların ən yaşlısının yaşı min illərlə ölçülür, onların ən gənc olanı isə 1950-ci ildə anadan olmuşdur. O, hətta bu kitabın müəlliflərindən belə gəncdir. O, qadındır, özü də feminist, qışqırıqçı, «öz hüquqlarını tələb edən», kişilərlə bərabər olmasını istəyən qadınlardan deyil, əksinə bütün qadın məziyyətlərini özündə daşıyan və bunlardan qürur duyan bir xanımdır – gözəl, zərif, mədəni, qayğıkeş. Özü də bu xanım nə Parisdə, nə Venesiyada, nə Neapolda, nə Londonda, nə də Cenevrədə deyil, bizim hamımız üçün doğma görünən İstanbulda boya-başa çatmışdır. Bu, indi məşhur Amerikan filosofu kimi tanınan Benhabibdir. İndi isə oxucunu dünya fəlsəfəsinin Skirbekk və Gilye təqdimatı ilə baş-başa buraxırıq.
Nailə Əsədova
97
GİRİŞ Fəlsəfəni öyrənmək nəyə gərəkdir? Bunun bizə məlum olub-olmamasından asılı olmayaraq, fəlsəfə - bizim həyat dünyamızın bir hissəsidir. Biz onu elə buna görə də lazımınca bilməliyik! Bu fikri belə bir nümunə ilə canlandıraq. Tutaq ki, kimsə iki əqidəyə (və ya, əgər belə demək daha düzgünsə, iki prinsipə və ya normaya) malikdir. Birinciyə uyğun olaraq, o, heç bir kimsəni öldürməməlidir. İkinciyə uyğun olaraq isə, o, öz vətənini müdafiə etməlidir. Bəs belə olduğu təqdirdə, müharibə olduğu halda o, nə etməlidir? Çünki, o, bir tərəfdən, bir əsgər olaraq adamöldürmənin yolverilməzliyi barədə əqidəsi ilə konfliktdə olacaqdır. Digər tərəfdən, silahlı qüvvələrə qoşulmaqdan imtina edərkən, o, vətənin müdafiəsi ilə bağlı öz borcuna xilaf çıxacaqdır. Bu dilemmanı necə həll etməli? Bu normalardan hansısa digərinə nisbətən daha fundamentaldırmı? Əgər fundamentaldırsa, niyə? Düşünən insan anlamalıdır ki, silahlı toqquşmalarda onun iştirakı və ya iştiraksızlığı hansı halda və hansı dərəcədə daha minimum itkilərə gətirib çıxaracaqdır və belə situasiyalarda onun edə biləcəyi əməllər onun prinsipləri ilə uzlaşacaqdır. Bu suallara biz nə qədər dərindən nüfuz ediriksə, bir o qədər də dərindən filosofluq etmiş oluruq, yəni fəlsəfi bir tərzdə düşünürük. Biz bunu dərk etsək də, etməsək də, fəlsəfi düşüncələr bizim bütün gündəlik həyatımıza nüfuz edir. Əgər onları üzə çıxarmaq və dəqiqləşdirmək ayrıca götürülmüş insan tərəfindən həyata keçirilirsə, bu fəlsəfi düşüncələr şəxsi xarakter daşımış olur. Lakin, eyni zamanda, onlar həm də ümumi xarakter daşıyır, çünki insani dünyanın daha dərin və vahid anlamı məhz onların köməyi ilə həyata keçirilir. Bu qəbildən olan fəaliyyət öz təbiəti etibari ilə fəlsəfidir və filosofların müxtəlif həyati məsələlər barədə nə düşündüklərini və dediklərini bilərək çox şeyi öyrənmək olar. "Fəlsəfəni öyrənmək" elə buna görə də, zəruridir. Amma bu deyilənlərlə bağlı belə bir sual da yaranır: fəlsəfə nəyi öyrədə bilər? Məgər müasir elmlər bizə öyrənə biləcəyimiz hər 98
şeyi öyrətmirmi? Əgər onlar normaları və dəyərləri əsaslandıra bilmək gücündə deyillərsə, belə halda mövcud qanunvericiliyə də istinad etmək olar. Deyək ki, bizim qanunlara görə irqi ayrı-seçkilik qadağandır. Bəs bu qadağanı fəlsəfi olaraq əsaslandırmağa dəyərmi? Elə bu andaca növbəti sual yaranır. Əgər irqi ayrı-seçkilik hüquqi olaraq qanuni və məcburi olsaydı, əgər biz onun qanuni bir qaydada təsbit olunduğu cəmiyyətdə yaşasaydıq, bəs onda necə olardı? Bu suala müsbət cavabın əleyhinə olan oxucular irqi ayrı- seçkiliyi qadağan edən insan hüquqları barədə beynəlxalq müqavilələrə istinad edə bilərlər. Amma bu müqavilələri tanımaq istəməyənlər üçün onun qanunsuz olduğunu necə əsaslandırmaq olar? Oxşar mühakimələri davam etdirmək və onların əsaslandırılması üçün bizim aydın və aşkar hesab etdiyimiz dini əqidələrə və ya fundamental normativ prinsiplərə də müraciət etmək olar. Lakin bu arqumentasiya başqa dinə inananlar və ya başqa prinsiplərdən çıxış edənlər üçün ağlabatan görünəcəkmi? Oxşar problemləri həll etmək üçün bilikləri və rəyləri bir- birindən fərqləndirmək zəruridir. Nəyisə bilən insanla nəyisə bildiyinə inanan insan arasındakı fərq ondadır ki, birinci biliklərinin həqiqi və düzgün olduğunu əsaslandırmaq üçün kifayət qədər dəlilə malikdir, amma ikinci isə belə dəlillərə malik deyildir. Bu halda bizim normalarımızın universal olaraq zəruri olduğuna nə dərəcədə etibar etmək olar? Bu məsələ bizim normalarımızın universallığını təsdiq etmək üçün bizdə kifayət qədər əsasın olub-olmaması məsələsinə çevrilir. Belə əsaslar yalnız şəxsi ola bilməz. Əgər əsas ümumi əhəmiyyətə malikdirsə (is valid), o, bizim üçün də, mənim üçün də öz gücünü saxlayır. O, ilkin olaraq kim tərəfindən ifadə edilməsindən asılı olmayaraq ümumi əhəmiyyət daşıyır. Bizim nəsə bildiyimizi təsdiq etməyə imkan verən əsaslar - onların əleyhinə yönələn tənqidi sınağa davam gətirə bilən əsaslardır. Yalnız o mühakimə əsaslandırılmış hesab edilə bilər ki, o, digər nöqteyi-nəzərləri dəstəkləyən insanların azad və açıq sınağına duruş gətirə bilir. Bütün bu deyilənlər belə bir mənaya işarə vurur ki, mühakimələr bu məna daxilində əsaslandırılmış hesab edilir və bu məna da özündə fəlsəfi (bizim nümunədə etik) məsələləri də ehtiva edə bilir. Hazırkı dövrdə belə qəbul edilmişdir ki, mövcud olanla mövcud olmalı olan bir-birindən fərqləndirilməlidir. Bu halda, adətən, belə deyirlər ki, təbii elmlər yalnız mövcud olanı təsvir və izah edir, amma onun nədən müəyyən bir dəyər olduğunu izah edə bilmir. Bu fərq barəsində bəzi izahatları diqqətə çatdıraq. Məsələn, elm bizim necə öyrəndiyimizi təsvir edə bilər, amma niyə öyrənməli olduğumuzu isə yox. Əlbəttə ki, o, belə bir suala cavab verə bilər ki, Yüklə 8,37 Mb. Dostları ilə paylaş:
|