Гуннар Скирбекк
Yüklə 8,37 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Siracəddin Urməvi
88
baxımından, müasir dillə daha yığcam olaraq daha dəqiq deyilsə, kulturoloji yanaşmalar da olmuşdur. Əl-Cahiz bununla bağlı bir fikir də irəli sürürdü, bu, konkret dilin özündən də asılıdır. Məsələn, ərəb nitqi fars nitqindən fərqləndiyi üçün ərəb nəğmələri spontan improvizisiyalı xarakter daşıyır, bu da böyük ilhamın nəticəsidir. O, çox ciddi-cəhd olmadan yaranır. Şair öz nitqinin mövzusu üzərində özünü toplayırsa, elə bil, sözlər və fikirlər onun dodaqlarında öz- özünə yaranır. Oxşar mövqe əl-Əzzavi tərəfindən söylənilmişdir: Nitq sükutdan, şəfa xəstəlikdən üstün olduğu kimi, mahnı da nitqdən üstündür. Qəzali yazırdı : “Görünür, elə buna görədir ki, təkcə hissi qavrayışın və təxəyyülün predmetləri deyil, həm də ağlın predmetləri gözəl ola bilir. Məsələn, gözəl xarakter, gözəl elm, gözəl həyat. Gözəlliyi, ümumiyyətlə isə, Qəzali
ilahi kamilliyin bir ifadəçisi hesab edirdi.” Qəzalinin fəlsəfəsi əlbəttə ki, müəyyən dərəcədə mistik təbiətli idi və üstəlik şüurlu olaraq da peripatetizmin rasionalizminə qarşı yönəlmişdi. Qəzali aristotelizmə qarşı yönələn «Filosofların təkzibi» adlı xüsusi bir əsər də yazmışdı. Qəzalinin bu əsəri də öz növbəsində aristotelizm tərəfindən təkzib olundu. İbn Rüştün «Təkzibin təkzibi» adlı bir kitabı xüsusi olaraq bu məsələyə həsr olunmuşdu. İbn Rüşt burada Qəzali dünyagörüşünə, həmçinin də, bütövlükdə ortodoksal fəlsəfəyə qarşı çıxmış, dünyanın dərk olunması prosesində fəlsəfənin rolunu müdafiə etmişdir. Müsəlman İspaniyasında, Əndəlisdə aristotelizmin ilk böyük nümayəndəsi olan İbn Bəcca (1077-1139) da, həmçinin özünün «Tənha adamın tədbiri və ya Zahidin həyat tərzi» adlı əsərində Qəzalinin mistikasına qarşı rasionalizmi, dünyəvi elmi və peripatetik fəlsəfəni qoyurdu. Qərbi aristotelizmin nümayəndəsi olan İbn Bəcca şərqi aristotelizmin nümayəndəsi olan İbn Sina kimi dövlət xadimi , şair , musiqiçi , astronom , riyaziyyatçı və təbiətşünas idi. Ərəb-islam fəlsəfəsinin başqa bir nümayəndəsi artıq qeyd olunduğu kimi İbn Tüfeyldir. İbn Tüfeylin dövrümüzə qədər gəlib çatmış yeganə əsəri isə «Yəzqan oğlu Həy» romanıdır. İbn Tüfeyl bu əsərində tənha adaya düşmüş insanın psixoloji yaşantılarını təsvir edir. İbn Bəcca İbn Sinaya bənzədilə bildiyi kimi, İbn Tüfeyl də əl- Fərabiyə bənzədilə bilər. İbn Tüfeyl əl-Fərabidə olduğu kimi aristotelizmin və platonizmin sintezinə nail olmağa çalışır. İbn Tüfeyl, həmçinin, müsəlman qərbinin digər peripatetiklərindən fərqli olaraq rasionalizm prinsipinin sosial tətbiq məkanını da məhdudlaşdırır. İbn Tüfeylə görə, zəka yalnız seçmə insanlara aiddir, xalqı ənənəvi dini ruhda tərbiyə etmək gərəkdir.
89
İbn Tüfeyl ilahiyyat həqiqətlərinin iki yolla - fəlsəfi və dini yolla - əldə olunmasını mümkün hesab edir. Fəlsəfə əksəriyyət üçün əlçatmazdır. Quran isə ilahi həqiqətləri obrazlı formada təsvir edir. Elə buna görə də, ilahi həqiqətlər məhz Quran vasitəsi ilə adamların əksəriyyəti üçün anlaşıqlı olur. Qərbi aristotelizmin ən böyük nümayəndəsi olan İbn Rüşt isə belə hesab etmişdir ki, fəlsəfi və dini həqiqətlər bir-birindən asılı olmayıb, müstəqildirlər. Fəlsəfədə elə həqiqətlər vardır ki, ilahiyyat onları qəbul etmir və yaxud əksinə. İbn Rüştün bu müddəası sonradan ikili həqiqət və ya ikiqat həqiqət adlandırılmışdır. İbn Rüştü İbn Tüfeyldən fərqləndirən ən mühüm cəhət onda idi ki, İbn Rüşt platonizmdən çox uzaq idi. İbn Rüşt antik fəlsəfənin avtoritetləri içərisindən yalnız Aristotelə bağlı idi. Müasirləri onun haqqında yazırdılar ki, Aristotel təbiəti, İbn Rüşt isə Aristoteli izah etmişdir. İbn Rüştün özü yazırdı ki, Aristotelin təlimi insan idrakının sərhədi ilə hüdudlandığından, o, ali və mütləq həqiqətdir. Aristotelin əsərlərinə İbn Rüşt tərəfindən yazılan şərhlər peripatetizmin Qərbi Avropaya nüfuz etməsində mühüm əhəmiyyətə malik olmuşdur. İbn Rüştün ,həmçinin, ikili həqiqətlə bağlı müddəası da Avropada son dərəcə məşhur idi. İkiqat həqiqət nəzəriyyəsi Avropada orta əsr təfəkküründən Yeni dövr təfəkkürünə keçid mərhələsində son dərəcə mühüm əhəmiyyətə malik olmuşdur. Öz sələfləri kimi, həkim və astronom, riyaziyyatçı və hüquqşünas, şair, ilahiyyatçı və filosof olan İbn Rüşt şəhərli dünyagörüşünün müsəlman Avropasında sonuncu böyük nümayəndəsi idi. Şəhərli dünyagörüşünün post-səlcuqi məkanında tanınmış nəzəriyyəçiləri isə Siracəddin Urməvi və Nəsirəddin Tusi oldu. XII əsrin sonlarına doğru müsəlman ruhunun şəhərli yönümü uğurla inkişaf edirdi. Lakin bu sözləri müsəlman ruhunun cəngavər- zadəgan yönümü haqqında söyləmək bir qədər çətindir. Cəngavər müsəlman ruhu bu dövrdə həddindən artıq ölgünləşdiyindən müsəlman dünyasının özü xristian mənşəli Avropa cəngavərlərinin müdaxiləsinə məruz qaldı. Lakin XI əsrin sonlarından XIII əsrin sonlarına kimi Avropanın müsəlman dünyasına qarşı səlib yürüşləri durğunluq içərisində mürgüləyən Qərbi çiçəklənməkdə olan Şərqlə üz-üzə qoydu. Müsəlman mədəniyyətinin təsiri Qərbi Avropada şəhər həyatının inkişafını canlandırdı. Qərbdə ticarət və sənətkarlıq genişlənir, əmtəə- pul münasibətləri yayılmağa başladı. Avropa sənətkarları bir sıra bahalı parçalar toxumağı öyrəndilər. Natural təsərrüfat arxa plana keçir. Bir çox texniki yeniliklər - maqnit əqrəbi, barıt, su və mexaniki saatlar, kağız - Avropaya müsəlman dünyası ilə tanışlıq vasitəsi ilə Yüklə 8,37 Mb. Dostları ilə paylaş:
|