Гуннар Скирбекк
Yüklə 8,37 Mb. Pdf görüntüsü
|
86
, qədərilik və mötəzilə fəlsəfələrini ön plana çıxarmışdısa, əl-Kindi – Ər-Razi - əl-Fərabi – İbn Sina - Biruni zənciri üzrə inkişaf edən ikinci tarixi mərhələ Abbasi hakimiyyətinin zəifləməsi və taqətdən düşməsi ilə başlamış, qüdrətli səlcuqilərin meydana çıxması ilə isə başa çatmışdı. 1055-ci ildə səlcuqilərin Bağdadı tutması ilə bağlı şəhərli ruhunun fəlsəfi təkamülü Pireney yarımadasına, Müsəlman dünyasının Bağdaddan sonra ikinci elm mərkəzi olan Kordovada davam etmişdir. Bu təkamül əsasən məşşailik təlimi zəminində baş verirdi. Ərəb- müsəlman fəlsəfəsində özünə geniş yer tapmış aristotelizm, peripatetizm məşşailik adlandırılırdı. Kordovada aristotelizmin müsəlman dünyasındakı inkişafının ikinci istiqaməti - qərb istiqaməti öz həyatına başlayır. Əgər şərqi aristotelizm əsasən əl-Kindinin, əl-Fərabinin, İbn Sinanın adları ilə bağlı idisə, qərbi aristotelizm başlıca olaraq İbn Bəccanın, İbn Tüfeylin və İbn Rüştün adları ilə bağlı olmuşdur. O dövr Avropasının müsəlman mənşəli filosoflarını xristian mənşəli həmkarlarından fərqləndirən ən əsas cəhət onlara xas olan azadfikirlilik idi. Bu isə ilk növbədə müsəlman aləmində şəhərlərin yüksəlişi, ticarətin genişləndirilməsi ilə əlaqəli idi. Ərəb filosoflarının əsasən həkim, əl-kimyaçı, astroloq kimi sosial funksiya daşımaları onların empirik biliyə və təbii elmlərə daha çox meylli olmalarını şərtləndirirdi. Bu dövrün xristian mənşəli Avropa filosofları isə din xadimləri idilər. Bir daha səlcuqilərə qayıdaq. Məmur kütləsinin artımı ilə bağlı Səlcuqi imperiyası öz tarixi inkişafının elə dövrünə qədəm qoymuşdu ki, artıq təkcə cəngavər instinktləri deyil, həm də məmur instinktləri mühüm siyasi əhəmiyyət daşıyırdı. Fars fenomeni türk fenomeni ilə, şəhərli ruhu cəngavər ruhu ilə getdikcə daha çox eyni əhəmiyyətli olurdu. Cəngavər səlcuqi ruhunun zəifləməsi ilə müsəlman dünyasında şəhərli ruhunun hökmranlığının növbəti tarixi mərhələsi başlayır. Bu mərhələ daha çox Ömər Xəyyamın adı ilə bağlı idi. Ömər Xəyyam müsəlman dünyasında şəhərli ruhunun hökmranlığının simvolu oldu. Ömər Xəyyam şəhərli hedonizminin ən parlaq ifadəçisi idi. Hedonizm isə, əlbəttə ki, səlcuqilərin cəngavər ruhuna bir o qədər də yaxın deyildi. Ömər Xəyyamın poeziyası da, elmi də köçəri-cəngavər mənşəli səlcuqilərə qarşı əslində müxalifət idi, amma bu, yalnız mənəvi müxalifət idi, siyasi müxalifət deyildi. Səlcuqi dövlətinə qarşı siyasi müxalifət isə ismaililiyin timsalında formalaşdı. İsmaililər mərkəzi Ələmut
qalası olmaqla
bir dövlət yaratdılar. Banisi və ilk hökmdarı (1090-1124) Həsən Səbbah 87
olan bu dövlət əsasən şəhərlilərin - sənətkarların, xırda tacirlərin ictimai hərəkatı nəticəsində yaranmışdı. İsmaililik şiə imamı Cəfər Sadıqın oğlu İsmayılın adı ilə adlandırılmışdır. İsmaililik şiizmin ümumi teoloji mülahizələrini saxlasa da, burada Allah dərk edilməsi qeyri-mümkün olan transsendent şəxsiyyət kimi deyil, dünya ruhu kimi səciyyələndirilir. Lakin ismailizm bütövlükdə panteist xarakterli deyildi. Panteizmin ümumiyyətlə, kamil insana aid etdiyi ləyaqəti ismailizm yalnız imama aid edir. Burada imam Dünya Ruhunu özündə daşıdığından canlı Allah kimi qavranılır. Səlcuqilər ismailizmin şiə ideologiyasına qarşı yeni bir sünni ideologiyasını yaratmalı idilər. Belə bir sünni ideologiyası sufizm zəminində Qəzali tərəfindən yaradıldı. Qəzali sufizmi mötədilləşdirdi və səlcuqilərin rəsmi fəlsəfəsinə çevirdi. Qəzali sufizmində dərviş tərki-dünyalığı və ümumiyyətlə tərki- dünyalıq yox idi. Bu nöqteyi-nəzərdən, məsələn, Əd-Dəhləvinin musiqi ilə bağlı düşüncələri ilə Qəzalinin musiqi ilə bağlı düşüncələrini müqayisə etmək maraqlı olardı. Əd-Dəhləvi yazırdı : musiqi, şer və s. dinləmək dinləyiciləri sanki sərxoş edir və onlara eyni ilə şərabın vurduğu ziyanı vurur, həssaslığı artırır, insanı zəiflədir, nəticədə isə korlayır. Qəzalinin mövqeyi isə bunun tamamilə əksinədir: Musiqi o kəslər üçün haramdır ki, onlar musiqidə bir şadyanalıq vasitəsini görürlər. Musiqi o kəslər üçün halaldır ki, onları musiqi nəcabətə və allah yoluna səsləyir. Bu nöqteyi-nəzərdən Qəzalinin fikirləri başqa bir ərəb mütəfəkkirinin fikirləri ilə son dərəcə səsləşir: Musiqi bir ilahi sirrdir və yalnız seçmə adamlar üçün əlçatandır. Qəzali yazırdı: xoş musiqidə, gözəl melodiyalarda, ümumiyyətlə, qəbahətli bir şey görmürəm. Amma, məsələ ondadır ki, onları kim və hansı niyyətlə dinləyir. Musiqi dinləməyi həddi-buluğa çatmamış gənclərə və ondan yalnız eyş-işrət vasitəsi kimi istifadə edənlərə qadağan etmək lazımdır. Gözəl musiqidən məqsəd güdmədən, fayda ummadan ləzzət alanlara onları dinləməyə icazə vermək olar. Kimdə ki, musiqi nəcib və yüksək hisslər, məsələn, müqəddəs yerləri ziyarət etmək, yaxud haqq uğrunda müharibədə iştirak etmək hisslərini oyadır, onların musiqini dinləməsi arzu olunandır. Bu fikir
vaxtı ilə Süleyman peyğəmbər tərəfindən söylənilənlərlə də müəyyən qədər uyuşur: “Abırsızın nəğmələrinə qulaq asmaqdansa, müdrikin öyüdlərini dinləmək daha yaxşıdır.” Qəzalinin və Süleyman Peyğəmbərin söylədikləri, əsasən, əxlaqi kontekstə aiddir. Ərəb təfəkkürünün inkişafı tarixində bu münasibətlərə məntiqi, filoloji baxımlardan, sənətşünaslıq
Yüklə 8,37 Mb. Dostları ilə paylaş:
|