Гуннар Скирбекк
Yüklə 8,37 Mb. Pdf görüntüsü
|
92
Postmonqol dövrünün ən nüfuzlu ərəb filosofu İbn Xəldun oldu. İbn Xəldun 1349-cı ildən öz məşhur «Müqəddimə»sini tamamladığı 1375-ci ilədək müxtəlif müsəlman hakimlərinin saraylarında bir müşavir, vəzir olaraq xidmət etmişdir. «Müqəddimə»də insanların həyat tərzlərinin müxtəlifliyi coğrafi mühitin müxtəlifliyi ilə bağlanmışdır. Bu tipli fikirlər, xatırladaq ki, b.e.ə. Y əsrdə Hippokrat tərəfindən söylənilmişdi. İbn Xəldun onları XIY əsrdə, Monteskyö XYIII əsrdə, Bokl isə XIX əsrdə yenidən kəşf etdilər, canlandırdılar. İbn Xəldun tərəfindən irəli sürülən tərəqqi ideyası da son
dərəcə maraqlıdır: İnsanlar əvvəlcə vəhşi olurlar, sonra tədricən təbiət aləmindən ayrılır, sosial qrup halını alırlar. Əvvəlcə əkinçilik və maldarlıqla, sonra isə sənətkarlıq və ticarətlə məşğul olurlar, elm və incəsənət meydana gəlir. Lakin, İbn Xəldun tərəqqinin özünü də mütləqləşdirmir. Tərəqqiyə münasibətdə Russonun mövqeyinə bənzər bir mövqeyi biz onun məşhur «Müqəddimə»sində müşahidə edirik. «Güclü dövlət hakimiyyətinin yaranması ilə bəsitlik dövrünün bərabərliyi, azadlığı, bolluğu tədricən sivilizasiya dövrünün ağalığı, bərabərsizliyi və əsarəti ilə əvəz olundu» - sözlərini biz elə bil, Russonun daha məş hur olan «İnsanlar arasında bərabərsizliyin mənşəyi haqqında düşüncə" (1754) əsərindən oxuyuruq. İbn Xəldun Avropa tarixi nöqteyi-nəzərindən orta əsr, ərəb tarixi nöqteyi-nəzərindən isə, əslində Yeni dövr ərəb təfəkkürünün son parıltısı oldu. Belə ki, tarix özünün Yeni dövrünə şəhər mədəniyyətinin aparıcı mövqe kəsb etməsi ilə qədəm qoyur. Osmanlıların tarix meydanına çıxması və qüdrətlənməsi ilə ərəb təfəkkürü arxa plana atılır, türk təfəkkürü müsəlman dünyasının aparıcı düşüncə tərzinə çevrilir. Yeri gəlmişkən qeyd edilməlidir ki, səlcuqilər osmanlılardan fərqli olaraq, türk təfəkkürünün deyil, daha çox fars təfəkkürünün dirçəlişi və çiçəklənməsi üçün şərait yaratmışdılar. Ərəb cəngavər ruhunun yenidən dirçəlişi əl-Vəhhabın adı ilə, ərəb şəhərli ruhunun yenidən dirçəlişi isə Rifa ət-Təhtəvinin (1801- 1873) adı ilə bağlı idi. İslam dünyasında şəhərlərin artımı determinizm prinsipinin fəaliyyət məkanını genişləndirirdi. Şəhər mədəniyyətinin özünün inkişaf meylləri isə determinist və ya analitik təfəkkürün həll etməli olduğu çoxsaylı problemləri üzə çıxardı. Lakin müsəlman təfəkkürünə nisbətən Avropa təfəkkürü determinizmə daha çox yatımlı olduğundan, Yeni dövr problemlərini
93
Avropa müsəlman dünyasına nisbətən daha yaxşı həll etdi və Yeni dövr tarixinin aparıcı qüvvəsinə çevrildi. İslam dünyası yavaş-yavaş, qəlpə-qəlpə öz siyasi sərhədlərini daraldır, Avropanın müstəmləkəsinə yaxşı halda
isə, yarımmüstəmləkəsinə çevrilirdi. Müsəlman dünyası özünü qoruyub saxlama xatirinə Avropa elmini öyrənməli olur. Bu iş isə ilk növbədə maarifçilər tərəfindən yerinə yetirilir. Ərəb maarifçilərindən ən nüfuzlusu isə öncə xatırladılan Rifa ət-Təhtəvi idi. Lakin Rifa ət-Təhtəvi dövründə və ondan sonra da, bir çox ərəb mütəfəkkirləri Avropanı,sadəcə olaraq, təqlid etmədilər, Avropa sivilizasiyasının tənqidi olaraq mənimsənilməsinə üstünlük verdilər. Avropa sivilizasiyasına və həyat tərzinə belə bir münasibəti biz Liviyanın indi müasir dünyada kifayət qədər tanınan dövlət və siyasi xadimi Mömər Qəzzafinin şəxsində görə bilirik. Qəzzafinin xüsusən müasir qərb demokratiyasına olan münasibəti öz orijinallığı və kəskinliyi ilə seçilir: «İndiki şəraitdə demokratik yolla aparılan siyasi mübarizə fərdin, qrupun, partiyanın və ya sinfin qələbəsinə, xalqın isə məğlubiyyətinə gətirib çıxarır. Seçicilərin ümumi səsinin 51%-ini toplamış hər hansı bir namizədin qələbəsi ilə nəticələnən siyasi mübarizə diktaturanın qurulması ilə nəticələnir. Belə halda seçicilərin 49%-i özlərinin seçmədikləri və onlara zorla qəbul edilmiş idarəetmə alətinin hökmü altına düşürlər. Bu isə elə diktatura deməkdir. Qəzzafi belə hesab edir ki, p arlamentdə xalqın nümayəndəliyi yalandır. Xalq adından nümayəndəlik yoxdur. Əhalini seçki dairələrinə bölməklə guya bir deputat seçicilərin sayına uyğun olaraq minlərlə, yüz minlərlə, hətta milyonlarla adamı təmsil edir. Hər bir deputat isə başqa deputatlar kimi, xalqın nümayəndəsi sayılır. Əslində isə əgər parlament seçkilərdə qalib gəlmiş bir partiya tərəfindən təşkil edilmişsə, bu halda o, xalq parlamenti deyil, partiya parlamenti olur və deputat da xalqın nümayəndəsi deyil, həmin partiyanın nümayəndəsi olur. Xalq kütlələri tamamilə deputatlardan ayrı düşür. Parlamentin təyin etdiyi icraedici hakimiyyət orqanları xalqın hakimiyyətini deyil, qalib gəlmiş partiyanın hakimiyyətini təmsil edir. Bundan əlavə, seçkili parlament sistemi səs yığmaq üçün təbliğata əsaslandığına görə, sözün həqiqi mənasında demaqogiya sistemidir. Dünyaya məlum olan ən qəddar diktaturalar parlament rejimləri şəraitində hökm sürmüşlər. Birbaşa demokratiya kimi səciyyələndirilən referendum isə Qəzzafinin nöqteyi-nəzərindən demokratiya adı ilə yalandır. “Hə” deyənlər də”, “yox” deyənlər də, əslində öz iradələrini ifadə etmirlər, əksinə onlar müasir demokratiya məfhumunun hökmü ilə susdurulmuşlar. Onlara “hə” və ya “yox” deməkdən başqa danışmağa icazə verilmir. Bu ən sərt, amansız diktator rejimi Yüklə 8,37 Mb. Dostları ilə paylaş:
|