Гуннар Скирбекк
Yüklə 8,37 Mb. Pdf görüntüsü
|
110
O, kainatın "inşaat blokudur". Oxşar "daimi elementi" adətən ilk başlanğıc (Urstoff) 29 , yəni "çıxış materialı", "ilkin material" adlandırırlar. Bu, elə bir "ilkin material"dır (yunanca, arche) ki, dünya ondan qurulmuşdur. Fales, başqaları kimi, sudan yaranan və suda yox olan çoxlu şeyləri müşahidə etmişdi. Su buxara və buza çevrilir. Balıqlar suda doğulurlar və sonra burada da ölürlər. Çoxlu şeylər, məsələn duz və bal, suda əriyirlər. Bundan da daha çox deyilsə, su həyatın özü üçün zəruridir. Bu və oxşar sadə müşahidələr Falesi belə bir nəticəyə gətirib çıxara bilərdi ki, su elə bir fundamental elementdir ki, dəyişikliklər və çevrilmələr zamanı daimi qalır. Yuxarıda nəzərdən keçirilən məsələlər və müşahidələr belə bir gümanın məntiqi olduğunu təsdiq edir ki, Fales suyun, müasir dillə deyilsə, iki vəziyyəti ilə əməliyyat aparmışdır: "adi" maye vəziyyətində olan su və transformasiyaya uğradılmış vəziyyətdə, yəni buz, buxar, balıqlar, torpaq, ağaclar və adi vəziyyətdə su hesab edilməyən bütün digər şəkillərdə olan su. Su qismən differensasiyaya uğramamış ilkin başlanğıc şəklində (maye su) və qismən differensasiyaya uğramış obyektlər (qalan hər bir şey) mövcuddur. Beləliklə, kainatın quruluşu və şeylərin dəyişmələri əbədi dövran şəklində təsəvvür edilə bilər.
şeylər ilk əsas su differensasiyaya uğramamış vəziyyətdə
Beləliklə, Falesin nəzərdən keçirilən müddəasının ehtimal olunan şərhinin məğzi qısaca olaraq belə bir düsturla ifadə olunur: bütün digər obyektlər sudan yaranır və suya çevrilirlər. Qeyd edək ki, digər şərhlər də əlbəttə ki mümkündür. Biz təsdiq etmirik ki, Fales əslində dəqiq ifadə olunmuş sualdan başlamış, sonradan arqumentlərin axtarışına girişmiş və daha sonra da cavaba gəlib yetişmişdir. Biz belə bir qərar verə bilmərik ki, onun üçün ilkin olan nə olmuşdur. Biz yalnız Fales fəlsəfənin mümkün daxili əlaqəsini rekonstruksiya etmək üçün səy edirik. Belə bir şərhdən çıxış edərək təsdiq etmək olar ki:
29 İngilis mətnində istifadə olunan Urstoff termini norveç və alman dillərində sadə maddə mənasını verir. Onun latın analoqu - substantia termini, yunan analoqu isə - hypokeimenon terminidir. Onun hərfi mənası isə - mübtədadır. 111
1) Fales kainatın fundamental "inşaat blokunun" nədən ibarət olması barədə məsələ qoymuşdur. Substansiya (ilk başlanğıc) təbiətdə dəyişməz elementdir və müxtəliflikdə vahidlikdir. Substansiya problemi bu vaxtdan başlayaraq yunan fəlsəfənin fundamental problemlərindən biri oldu; 2) Dəyişikliyin hansı qaydada baş verməsi barədə suala Fales dolayı yolla cavab vermişdir: ilk əsas (su) bir vəziyyətdən başqasına çevrilir. Dəyişikliklər problemi də həmçinin yunan fəlsəfənin fundamental problemlərindən birinə çevrildi. Yuxarıda nəzərdən keçirilən məsələlər və arqumentlər eyni zamanda həm fəlsəfi və həm də təbii-elmi xarakter daşıyır. Fales, beləliklə, eyni zamanda həm təbiətşünas və həm də filosof kimi çıxış edir. Amma ki, biz təbiətşünaslıq termini altında fəlsəfənin əksinə olduğu halda nəyi başa düşürük? Bununla bağlı olaraq aşağıdakıları qeyd edək. Fəlsəfəni fəaliyyətin digər başqa dörd növündən fərqləndirmək zəruridir: zərif sənətlərdən, eksperimental elmlərdən, formal
elmlərdən və
teologiyadan. Bu növlərin hər hansı biri ilə nə qədər sıx bağlı olmasından asılı olmayaraq o, bu növlərin hər hansı biri ilə uzlaşmır. İncəsənətdən fərqli olaraq fəlsəfə bir sıra müddəalar irəli sürür ki, onlar müəyyən mənada həqiqi və ya yalan ola bilərlər. Fəlsəfə təcrübədən eksperimental elmlərin (fizika, psixologiya) asılı olduğu mənada asılı deyildir. Fəlsəfə formal elmlərdən (məntiqdən, riyaziyyatdan) fərqli olaraq öz müqəddəm şərtləri (prinsipləri) üzərində düşünür, onları tədqiq etməyə və legitimləşdirməyə səy edir. Fəlsəfə teologiya ilə müqayisədə gümanların fiksasiya olunmuş çoxluğuna malik deyildir. Məsələn, buna misal olaraq vəhy üzərində qurulmuş o ehkamları göstərmək olar ki, onlardan doktrinal mülahizələr xatirinə imtina etmək mümkün deyildir, baxmayaraq ki, elə fəlsəfə də gümanların müəyyən formalarına malikdir və onlardan, yəqin ki, heç bir zaman imtina edə bilməyəcəkdir. Fales öz arqumentlərini təcrübədə əhəmiyyətli dərəcədə əsaslandırır və elə buna görə də onu həmçinin "təbiətşünas" da adlandırmaq olar. Amma o, təbiət barədə bir bütöv olaraq məsələ qaldırdığı üçün, həmçinin "filosof" da hesab edilə bilər. Qeyd edək ki, fəlsəfənin və təbiətşünaslığın ayrılması Falesin dövründə deyil, yalnız Yeni dövrdə baş verir. Hətta Nyuton da XVII əsrin sonunda fizikanı "natural fəlsəfə" (philosophia naturalis) adlandırırdı. Amma, Falesi təbiətşünas və ya filosof hesab etməyimizdən asılı olmayaraq, onun cavabı və arqumentləri arasında uyğunsuzluq göz qarşısındadır. Onun tərəfindən verilmiş cavab müəyyən mənada öz miqyasına görə arqumentləri geridə buraxır! Başqa cür deyilsə,
Yüklə 8,37 Mb. Dostları ilə paylaş:
|