Гуннар Скирбекк
Yüklə 8,37 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Pifaqorçular
126
fəlsəfəsindən daha üstün tuturdular. Bu səbəbdən də, heç də təəccüblü deyildir ki, Aristotel son nəticədə, hissi olaraq müşahidə olunan şeylər – torpaq, su, hava və od – haqqında söhbət açdığı halda, Demokrit də hissi müşahidəyə yatmayanlar barədə söhbət açmışdır. Qeyd edək ki, Demokrit təlimi Epikürün (Epicurus, 341-270 b.e.ə.) və Lukretsinin (Lucretius, təqribən, 99-55 b.e.ə.) vasitəsi ilə, İntibah dövründən başlayaraq, müasir fizikanın təşəkkülünə ciddi təsir göstərmişdir. Baxmayaraq ki, bu dövrə qədər Demokrit deyil, məhz Aristotel ən nüfuzlu elmi avtoritet idi. Atom modeli kimi bir eleqant model də öz sadə və azsaylı prinsipləri ilə yanaşı, bir sıra nöqsanlara da malik idi. Belə ki, bir çox adi, hisslərlə qavranılan hadisələrin onun daxilində izahı çətindir. Bu hadisələrə çiçəklərin rəngi və qoxusu və ya bizi əhatə edən insanlara qarşı nifrət və simpatiya kimi keyfiyyət xassələri aiddir. Biz belə fenomenləri ümumiyyətlə necə qavraya bilərik, mövcud olan hər bir şey kəmiyyət xarakterlidirmi? Demokrit hissi qavrayış haqqında təlimin köməyi ilə dünyanın atomların yalnız kəmiyyət xassələrinin imkan verdiyindən daha "mənzərəli" bir şəkildə necə təqdim oluna biləcəyini izah etməyə çalışmışdır. O, belə hesab edirdi ki, istənilən obyekt özünəməxsus vasitəçi atomlar buraxır. Onlar hiss orqanlarındakı atomlarla kontakta girdikləri zaman xüsusi effektlər yaranır və bu xüsusi effektlər də bizim tərəfimizdən obyektlərə məxsus olan xassələr kimi qavranılırlar. Onlar rəngə, dada və qoxuya malik olduqları kimi görünürlər. Amma obyekt özlüyündə bu xassələrə malik deyildir, bu xassələr ona yalnız bizim tərəfimizdən aid edilir. Obyektlər özlüyündə yalnız ölçüyə yatımlılıq, forma və sıxlıq xassələrinə malikdir, rəng, qoxu və ya istilik isə onların özlərinə aid deyildir. Obyektə daxilən aid olan xassələrin və hisslərin köməyi ilə obyektlərə bizim aid etdiyimiz xassələrin beləcə fərqləndirilməsi Yeni dövrün fəlsəfəsində də mühüm rol oynamışdır (birinci və ikinci keyfiyyətlər barədə Lokkda və başqa filosofda tapıla bilən nəzəriyyələrlə müqayisə edin). Doğrudur, belə bir sual qarşıya qoymaq olar ki, əgər biz özümüz atomların yığımından başqa bir şey deyiliksə, onda obyektlərin, yəni atomların, əslində malik olmadıqları xassələri necə qavraya bilərik. Kəmiyyət xassələrindən keyfiyyət xassələrinə sıçrayış həddindən artıq böyük alınmırmı? Əgər
atomların yalnız
kəmiyyət xassələrinin mövcudluğunu təsdiq edən nəzəriyyəyə ardıcıl olaraq sadiq qalsaq, onda bu sıçrayış izah oluna bilmir. Amma, əgər bu etirazı kənarda saxlasaq, görmək olar ki, atomizm bir idrak nəzəriyyəsi olaraq da diqqətə layiqdir. O, yalnız atomları - hisslərlə qavranılan obyektlərdəki atomları, obyektdən
127
hansısa üsulla ayrıla bilən və uzaqlaşa bilən vasitəçi atomları və duyğu orqanlarında olan, bu vasitəçiləri qavrayan atomları – qəbul edir. Bu halda qavrayışın səhvləri onunla izah oluna bilər ki, hiss orqanlarının atomları nizamsızlıq içərisindədir, vasitəçi atomlar obyektdən hiss orqanlarına doğru yol qət edərkən bir-biri ilə toqquşurlar və buna görə də, hiss orqanlarının atomlarına təhrif olunmuş məlumatı çatdırırlar. Amma Demokritin idrak nəzəriyyəsi də bir sıra nəzəri problemləri həll etmək iqtidarında deyildir. Biz hansı yolla bilə bilərik ki, bizim tərəfimizdən alınan hissi təəssüratlar bizi əhatə edən obyektlərin əslində dəqiq surətləridir? Yuxarıda nəzərdən keçirilən model bizə bir tərəfdən, vasitəçi atomları müşahidə etməyə imkan vermir, digər tərəfdən isə, bu vasitəçi atomların obyekti olduğu kimi təqdim etməsi imkan xaricindədir. Sonrası, biz öz duyğularımıza etibar edə bilmərik, çünki biz əmin deyilik ki, vasitəçi atomlar bizim hissiyyat orqanlarımıza lazımi qaydada düşürlər. Bundan başqa, öz duyğularımızdan çıxış edərək, biz bizə vasitəçi atomlar tərəfindən çatdırılan məlumatın bizim duyğu orqanlarımız tərəfindən çatdırılan məlumatdan fərqləndirmək gücündə deyilik. Qısaca olaraq deyilsə, öz duyğularımıza malik olaraq, biz, görünür ki, yalnız bir şeyi - hansı hissi duyğulara malik olduğumuzu - bilmək qabiliyyətindəyik. Əgər bizim şeylər haqqındakı biliklərimiz müstəsna dərəcədə duyğulara istinad etmiş olsaydı, məsələ məhz belə olmuş olardı. Lakin atomlar özlüyündə hissi olaraq qavranılmaqdan ötəri həddindən artıq kiçikdirlər. Biz onları öz zəkamızın köməyi ilə dərk edirik. Görünür ki, xarici predmetlərin hissi qavrayışı barədə bu epistemoloji nəzəriyyə ondan çıxış edir ki, onun özü bizim hislərin deyil, bizim zəkanın köməyi ilə başa düşülür.
Yüklə 8,37 Mb. Dostları ilə paylaş:
|