Гуннар Скирбекк
Yüklə 8,37 Mb. Pdf görüntüsü
|
118
3) bu qanun əksliklərin qarşılıqlı təsirini özündə ehtiva edir 33 , 4) özü də əksliklərin bu qarşılıqlı təsiri bir bütöv olaraq harmoniyanı doğurur 34 .
qüvvələrin qarşılıqlı təsir qanununa uyğun olaraq fasiləsiz dəyişikliklər vəziyyətindədir. Belə ki, məsələn elə bizim öz evimiz başqa obyektdir kimi dəyişiklik prosesindədir. Dəyişikliklər əks qüvvələrin qarşılıqlı təsiri
sayəsində həyata
keçirilir. Ümumiləşdirilmiş şəkildə deyilsə, onlardan biri yaradıcı, konstruktiv xarakter daşıdığı halda, digəri, əks olanı dağıdıcı, destruktiv təbiətlidir. Lakin bir müddət, bir çox illər ərzində konstruktiv qüvvələr destruktiv qüvvələr üzərində üstünlüyə malik olur. Elə buna görə də, həmin bu ev həmin bu situasiya müddətində öz mövcudluğunu qoruyub saxlayacaqdır. Amma qüvvələr balansı dəyişilməyə məhkumdur və zamanın müəyyən bir anında destruktiv qüvvələr üstünlük təşkil etməyə başlayır. Nəticədə, ağırlıq mərkəzi dəyişir, dağıdıcı qüvvə öz əksliyi üzərində üstünlüyə malik olur və ev dağılır. Başqa cür deyilsə, Heraklit etiraz etmir ki, şeylər kifayət qədər uzun müddət mövcud ola bilərlər. Lakin bütün keçici şeylərin baza prinsipi - uyğun qüvvələr arasında qarşılıqlı təsir balansının saxlanılmasıdır. Onlar arasındakı bu balans qanuna, loqosa uyğun olaraq dəyişilir. Elə buna görə də, dəyişilən şeylərin əsl substansiyası maddi əsas deyildir, loqosdur! Heraklit üçün loqos - müxtəlifliyin gizli, ümumi vəhdətidir. Eyniyyət - bütün fərqlərdə məntiqi olaraq güman olunan budur. Heraklit irsindən bizə miletlilərə nisbətən daha çox fraqment məlum olsa da, onu şərh etmək daha asan deyildir, çünki o, özünü poetik obrazlar vasitəsi ilə ifadə edirdi. Fraqmentlərin birində (D: 90) Heraklit deyir ki, "hər bir şey oda çevrilir, od isə - hər bir şeyə, necə ki, bütün mallar qızılla, qızıl isə - bütün mallarla dəyişdirilir". Amma o, od (yunanca, rur) barədə danışdığı zaman aydın olmur ki, od onun üçün Milet filosoflarında olduğu kimi "ilk başlanğıc"mı idi yoxsa o, "od" sözündən
119
dəyişikliklərin bir metaforası kimimi istifadə etmişdi. Hər iki şərh mümkündür. Əgər biz odu ilk əsas kimi şərh ediriksə, onda təbiətin fəlsəfəsi və iqtisadiyyat arasında əlaqənin mövcudluğunu güman etmək olar. Həqiqətən də, fəlsəfənin ilk əsas anlayışı burada vasitəsi ilə bütün dəyişikliklərin baş verdiyi ümumi element olaraq pul, qızıl anlayışları ilə əlaqələndirilir. Pul, qızıl mübadilənin ümumi standartı olduğu kimi ilk əsas da bütün dəyişikliklərin ümumi elementi rolunda çıxış edir. Bəzi alimlər Herakliti siyasi baxımdan müharibənin tərəfdarı kimi şərh edirlər. Buna əsas verən fraqment (D: 53) belədir: «müharibə hər şeyin atası və hər şey üzərində hökmdardır". Onun daha diqqətlə oxunulması göstərir ki, Heraklitdə söhbət təbiətdə alternativ qüvvələr arasındakı gərginliyin fundamental xarakter daşıması barədədir. Müharibə, konflikt (yunanca, polemos, "polemika" sözü də buradandır) bu kosmoloji gərginliyin təzahürüdür. Həmin bu kosmoloji gərginlik isə bazis prinsipidir, başqa cür deyilsə, "hər şeyin atası"dır. Heraklit həmçinin tsiklik kainat yanğınları və bir müddət sonra dövrü olaraq təzədən meydana çıxan yeni dünyalar barədə da danışır. Bu tsiklik yanğınlar və yeni dünyalar ideyasına sonralar stoiklər də müraciət edəcəklər. Heraklitə alternativ olan mövqe Parmenid tərəfindən tutulur. Bu, heç də o demək deyildir ki, onun üçün belə bir müddəa mütləq hesab olunurdu: "heç nə dəyişiklik vəziyyətində deyildir". Parmenid təsdiq edir ki, dəyişiklik məntiqi olaraq qeyri-mümkündür. Heraklit üçün olduğu kimi, Parmenid üçün də çıxış nöqtəsini "məntiqilik" təşkil edirdi. Onun arqumentlərini, görünür ki, aşağıdakı qaydada rekonstruksiya etmək olar: A) 1) Mövcud olan - mövcuddur. Mövcud olmayan - mövcud deyildir. 2) Mövcud olan – təfəkkürə yatımlıdır. Mövcud olmayan - təfəkkürə yatımlı deyildir. B) Dəyişiklik ideyası belə bir gümandan çıxış edir ki, nəsə mövcud olmağa başlayır və nəsə mövcud olmaqdan dayanır. Məsələn, alma yaşıl olmaqdan qalaraq qırmızı olur. Yaşıl rəng yox olur, "mövcud olmayana" çevrilir. Bunun təsiri ilə, biz dəyişikliyi təfəkkürdə ifadə etmək qabiliyyətində deyilik. Bu mühakimələr göstərir ki, düşüncəyə yatmayan dəyişiklik yoxluğu nəzərdə tutur. Deməli, dəyişiklik məntiqi olaraq qeyri-mümkündür. Əlbəttə ki, bizim hər birimiz kimi həmçinin Parmenid də yaxşı bilirdi ki, bizim hissiyyat orqanlarımız bizə ən müxtəlif dəyişikliklər barədə xəbər verir. Lakin onun qarşısında bir dilemma yaranmışdı. Yüklə 8,37 Mb. Dostları ilə paylaş:
|